PROYECTO AMOXCALLI

CALENDARIO MATLATZINCA, FRAGMENTO EN UN DOCUMENTO NÁHUATL

Y LA SEÑAL DE LA CRUZ
Y EL PADRENUESTRO

Documento 381 en la colección de manuscritos mexicanos
en la Biblioteca Nacional de París, Francia.

VERSIÓN PALEOGRÁFICA EN OTOMÍ

CON OBSERVACIONES Y NOTAS DE:

Doris Bartholomew Ewan

Documento 381, Biblioteca Nacional de Francia, París

Manuscrit

Cahier in 4º

60 pages

Recueil de prieres en langue nahuatl accompagnées d’ un
fragment de Calendrier en
langue Tarasque (Michoacan).

Nº 381

Calendario matlatzinca, fragmento en un documento náhuatl

En el documento 381 está contenido el calendario matlatzinca original (381-17 a 381-41), mismo que fue copiado primero por Lorenzo Boturini, y después por Mariano Veytia (en el documento 249). Al igual que en las copias, el calendario inicia el 22 de marzo. El manuscrito se encuentra un poco maltratado, con unos comentarios anotados en los márgenes y unos dibujos hechos en la columna en donde se enumeran las fiestas de los santos. Hay, también, unas palabras mal escritas y unos garabatos que carecen de sentido. Los nombres de los 20 días del mes presentan muestras de haber sido apuntados por personas de habla náhuatl, que contaban con una educación muy elemental y, de igual manera, se observan problemas en cuanto al deletreo en los nombres de los santos. Hay palabras escritas con tinta roja, que en algunas partes son muy borrosas y también son difíciles de leer. Boturini, al hacer su copia, hizo algunas correcciones de los errores y tradujo algunos nombres de los santos del español al latín. Para mí, está claro que el original del calendario matlatzinca se encuentra aquí, comprendido dentro de este documento 381.

El documento 381 contiene, además, una traducción del Signo de la Cruz y del Padrenuesto (381_17, 18). La versión matlatzinca está en la columna derecha, misma que corresponde a la versión en náhuatl en la columna izquierda. El Ave María en náhuatl aparece en la columna de la izquierda, pero la columna de la derecha está en blanco.

La foja 15 está en matlatzinca, pero no está completa y no sigue a la foja 14, la cual está en náhuatl. La foja tiene dibujos de caras, de un ojo y de los labios.

Cuadro 1. Calendario matlatzinca,
fragmento del documento 381

{Faltan las hojas para el calendario antes del 22 de marzo, igual que en el manuscrito 249, copia de Veytia.} La N entre paréntesis después del nombre de día indica que la n final no debe estár porque todas las palabras en matlatzinca terminan en vocal.

381-27

d….22		yni xotzini
e….23		yni chini
f….24		yn yaBi
g….25	(381) AnunciAción V. M.a. (?)	yn thaniri
A….26		yno Dhon (?) (N)
b….27		yn ye Ebi
c….28		yne ttuni
d….29		yn Be Ori
e….30		yni thaâti
f….31		yn Bani

D. APRILL XXX

g….1	yn tasyabin (N)	O
A….2		O
b….3		O
c….4		O
d….5		O
e….6	yn thazari(?)	yn xichari
f….7		yn chini
g….8		yn rini
A….9		yn pari

381-28

b….10		yn chon (N)
c….11		yn thahui
d….12		yn tzini
e….13		yn tzonyabi
f….14		yn tzinbi
g….15		yn thihui
A….16		yni xotzini
b….17		yni chini
c….18		yn yabi
d….19		yn thaniri
e….20		yno Don (N)
f… .21		yn ye Ebi
g….22		yne ttuni
A….23		yn be Ori
b….24		yni thaâti
c….25	Marci Euagellista	yn bani
d….26	yn Dehuni {borroso}	yn xichari
e….27		yn chini
f….28		yn rini
g….29		yn pari
A….30		yn chon (N)

381-29

D. MAIUS XXXI

b….1	philliphi & Jacobi apostoll.	yn thahui
c….2		yn tzini
d….3	Ynvention. Sant. Cruciz.	yn tzonyabi
e….4		yn tzinbi
f….5		yn thihui (?)
g….6		yni xotzini
A….7		yni chini
b….8		yn yaBi
c….9		yn thaniri
d….10		yno Don (N)
e….11		ynye Ebin (N)
f…. 12		yne ttuni
g….13		yn be Ori
A….14		yn thaâti
b….15		yn bani (?)
c….16	yn thezamoni	yni xichari
d….17		yn chini
e….18		yn rini
f….19		yn pari
g….20		yn chon (?)(N)
A….21		yn thahui

381-30

b….22		yn tzini
c….23		yn tzonyabi
d….24		yn tzinbi
e….25		yn thihui
f….26		yni xotzini
g….27		yni chini
A….28		yn yabin (N)
b….29		yn thaniri
c….30		yno Don (N)
d….31		ynye Ebin (N)

De IUNIUS XXX

e….1		yne ttuni
f….2		yn beOri
g….3		yni thaâti
A….4		yn bani
b….5	yn tturimehui	yn xichari
c….6		yn chini
d….7		yn rini
e….8		yn pari
f….9		yn chon (N)

381-31

g….10		yn thahui
A….11	Bernabe Apostolli	yn tzini
b….12		yn tzonyabi
c….13		yn tzinbi
d….14		yn thihui
e….15		yni xotzini
f….16		yni chini
g….17		yn yabin (N)
A….18		yn thaniri
b….19		yno Don (N)
c….20		yn ye Ebi
d….21		ynettuni
e….22		yn be Ori
f….23	vigillia	yn thaâtin (N)
g….24	nativitas Sn. Juã baptista	yn bani
A….25	yn thamehui	yn xichari
b….26		yn chini
c….27		yn rini
d….28	vigillia	yn pari
e….29	petri & pauli apsotoll	Yno Don {error en el original} (N)
f….30		yn thahui

D. IULLIUS XXXI

g….1		yn tzini
A….2	Bisitation.b. m.e.	yn tzonyabi
b….3		yn tzinbi
c….4		yn thihui
d….5		yni xotzini
e….6		yni chini
f….7		yn yabin (N)
g….8		yn thaniri
A….9		yno Don (N)
b….10		yn ye Ebi
c….11		yne ttuni
d….12		yni beOri
e….13		yni thaâti
f….14	Sanbonabetora	yn bani
g….15	ynis cäthotohui	yn xichari
A….16		yn chini
b….17		yn rini
c….18		yn pari
d….19		yn chon (N)

381-33

e….20		yn thahui
f….21		yn tzini
g….22	Maria Magdalena	yn tzonyabi
A….23		yn tzinbin (N)
b….24	vigillia	yn thihui
c….25	Sanctiacon apostoll	yni xotzini
d….26	sancta ane	yni chini
e….27		yn yabin (N)
f….28		yn thaniri
g….29		yno Don (N)
A….30		yn ye Ebin (N)
b….31		yne ttuni

D. AUGUSTUS XXXI

c….1		yn beOri
d….2		yn thaâti
e….3		yn bani
f….4	dominici ymattatohui	yn xichari
g….5		yn chini
A….6	traficonration domini	yn rini
b….7		yn pari

381-34

c….8		yn chon (N)
d….9	vigillia	yn thahui
e….10	llaureti martiris	yn tzini
f….11		yn tzôyabi
g….12	santa glara virgen	yn tzinbi
A….13		yn thihui
b….14	vigillia	yni xotzini
c….15	Assuption b. m.e.	yni chini
d….16	Sanrogue confessor	yn yabin (N)
e….17		yn thaniri
f….18		yno Don (N)
g….19	San luys obispo	yn ye Ebin (N)
A….20	Sã bennardo abbad	yne ttuni
b….21		yn beori
c….22		yn thaâti
d….23	vigillia	Yn bani
e….24	Bartholomeu apostoll (tinta roja vieja) ytzbachaa (negro)	yn xichari
f….25	luys rey de francia	yn chini
g….26		yn rini
A….27		yn pari
b….28	Agustini ebiscobi cofesuris (negro)	yn Chon (N)

381-35

c….29		yn thahui
d….30		yn tzini
e….31		yn tzonyabin (N)

D. SETIEBRE XXX

f….1		yn tzinbi
g….2	San antonio martyr	yn thihui (?)
A….3		yni xotzini
b….4	Santo mose cofesor	yni chini
c….5		yn yabin (N)
d….6		yn thaniri
e….7		yno Don (N)
f….8	Natibitas b. m.e.	yn ye Ebin (N)
g….9	San gregorio martyr	yn ettuni
A….10	Nicolay de toletine	yn beOri
b….11		yni thaâti
c….12	San maximiano episco	yn bani (?)
d….13	yn thoxiqui	yni xichari
e….14	Exaltacion de sn. Xis	yn chini
f….15		yn rini
g….16		yn pari

381-36

A….17		yn Chon (N)
b….18		yn thahui
c….19		yn tzini
d….20	vigillia	yn tzôyabi
e….21	Mathei Apostoll	yn tzinbi
f….22		yn thihui
g….23		yni xotzini
A….24		yni chini
b….25		yn yabin (N)
c….26	San cipriano y Justina	yn thaniri
d….27	sn exuperio arzo. de tolosa	yno Don (N)
e….28	San cosme y san Damian	ynye Ebin (N)
f….29	Michaellis archiangelli	yne ttuni
g….30	Hieronymi	yn beOri

OCTOBRE XXXI

A….1		yni thaâti
b….2		yn bani
c….3	yn Thaxigui	yn xichari
d….4	Francisci confesuris	yn chini

381-37

e….5		yn rini
f….6		yn pari
g….7		yn chon (N)
A….8		yn thahui
b….9		yn tzinin (N)
c….10		yn tzoyabi
d….11		yn tzinbi
e….12		yn thihui
f….13		yni xotzini
g….14		yni chini
A….15		yn yabin (N)
b….16		yn thaniri
c….17		ynoh tho (TH)
d….18	Luca Evangelista {borroso}	yn yebin
e….19		yne ttuni
f….20		yn be oori
g….21		yn thaâti
A….22		yn bani
b….23	yn thechagui	yn xichari
c….24		yn chini
d….25		yn rini

381-38

e….26		yn pari
f….27	vigillia	yn chon (N)
g….28	gimonis & Jude	yn thahui
A….29		yn tzini
b….30		yn tzonyabi
c….31	vigillia	yn tzinbin (N)

NOVIĒBRE XXX

d….1	festo oniom santorom	yn thihui
e….2		yn Sotzini
f….3		yni chini
g….4		yn yabin (N)
A….5		yn thaniri
b….6		ynoh tho
c….7		yn yeebi
d….8		yne ttuni
e….9		yn beoori
f….10		yn thaâti
g….11	martini episcopi cofesol	yn bani
A….12	sãtiagon yn thechotahui	yn xichari
b….13		yn chini

381-39

c….14		yn rini
d….15		yn pAri
e….16		yn chon (N)
f….17		yn thahui
g….18		yn tzini
A….19		yn tzonyabi
b….20		yn tzinbi
c….21		yn thihui
d….22		yni xotzini
e….23		yni chini
f….24		yn yabin (N)
g….25	catherine birginis & martir	yn thaniri
A….26		ynoh tho
b….27		ynye êbin (N)
c….28		yne ttuni
d….29	vifillia	yn beoori
e….30	andre a Apostol	yn thaâti

DECIENBRE XXXI

f….1		yn bani
g….2	yn teyabihitzin (negro)	yn xichari

381-40

A….3		yn chini
b….4		yn Rini
c….5		yn pAri
d….6		yn chon (N)
e….7		yn thahui
f….8	conceptio b. M.e.	yn tzini
g….9		yn tzonyabi
A….10		yn tzinbin (N)
b….11		yn thihui
c….12		yni xotzini
d….13	Lucie bir. & M. s.	yni chinin (N)
e….14		yn yabin (N)
f….15		yn thaniri
g….16		ynoh tho
A….17		yn yabin [error] (N)
b….18	expectatiom	yne ttuni
c….19		yn beoori
d….20	vigillia	yn thaâti
e….21	tome Apostoli	yn bAni
f….22	yn thaxitohui	yn xichari
g….23		yn chini

Sello: Collection E. Eug. Goupil à Paris, Ancienne Collection J.M.A. Aubin

381-41

A….24	Bigillia	yn Rini
b….25	natibitas d[ome]ni nv[estro](?)	yn pAri
c….26	sancte stephani	yn chon (N)
d….27	Juãnis apostol	yn thahui
e….28	ss Innocentioni	yn tzini
f….29		yn tzonyabi
g….30		yn tzinbin
A….31	silbestri	yn thihui

Observaciones sobre el calendario en el documento 381.

1. La n final. La n que se encuentra al final de algunos nombres de los días en matlatzinca refleja el hecho de que personas de habla náhuatl participaron en la transcripción del calendario. Las palabras en matlatzinca siempre terminan en una vocal, según las fuentes de Castro (1557), Basalenque, Guevara (1640) y los investigadores del matlatzinca moderno (Andrews, Cazés, Bartholomew y Escalante). La palabras en náhuatl pueden terminar en una consonante, pero la n final es opcional en algunos casos (Brockway, Campbell, etc.)

Los nombres monosilábicos yn chon “conejo” y yno don “pedernal” terminan en n siempre que aparecen en el documento. Al principio del calendario se encuentran otros nombres con terminación en vocal, que más adelante en el mismo calendario llevan una n al final: yn yabi, yn yabin “día, calor”, yn ye Ebi, yn ye Ebin “lluvia”; solamente una vez aparece la variante con n final en: yn tzini, yn tzinin “perro”, yn tzonyabi, yn tzonyabin “mono” y, en yn tzinbi, yn tzinbin “?raíz, malinalli”.

Si en el náhuatl la n final era optativa entonces su uso fue ornamental y en esta función los que apuntaron los datos del matlatzinca agregaron la n a los nombres que no tendrían dos sílabas con acento en la penúltima y, con menos frecuencia, a otros nombres de los días. En el cuadro arriba, la letra N llama la atencion hacia la n final.

2. Letras mayúsculas. Otra característica es el uso de letras mayúsculas en los nombres. Al principio del tema la mayúscula parece adorno, pero una mayúscula colocada en posición intermedia puede ser un indicador de una marca marca especial de la raíz: yn ye Ebi “lluvia” se escribe más tarde yn yeebi, yn yeêbin; yn beOri “significado indeterminado, bestia feroz?” aparece como yn beoori. Esto puede señalar la existencia de una vocal larga o una interrupta por un corte glotal o una aspiración a manera de hache. Posiblemente está indicando lo mismo en yn pari, yn pAri “venado”, yn bani, yn baAni, yn bAni “casa”.

3. Diferente escribano. A partir de la fecha del 17 de septiembre (381-46) se observan algunas pistas que hacen pensar en un cambio de escribano. D-20 se escribe yn tzôyabi en vez de yn tzonyabi. Los primeros dos días a principios de octubre habían sido escritos en una posición más alta, es decir, arriba del renglón indicado; estos dos días están tachados y los nombres se encuentran escritos nuevamente en el renglón correcto. Para el B-9 de octubre aparece la n final en yn tzinin. En el F-20 de octubre la vocal doble aparece en yn beoori. En E-2 de noviembre se escribe una s alargada en yn Sotzini en vez de yn xotzini. El D-16 de noviembre aparece una mayúscula en posición intermedia en yn pAri. El A-17 de diciembre, por error está escrito yn yabin en vez de la forma correcta yn ye Ebi. El E-21 aparece una mayúscula en yn bAni. En B-4 de diciembre y para A-24 se observa en el nombre de yn Rini una R mayúscula. Es de especial interés notar la adición de dos h en el nombre ynoh tho empezando el C-17 de octubre y así sigue a lo largo del resto del documento. Me parece que el segunda escribano sabía mejor el matlatzinca y pudo deletrear mejor algunos nombres de días. Posiblemente él era una persona de edad avanzada y por eso cometió algunos errores al copiar algunos de los nombres duera de la linea del renglón. De esta manera se puede explicar la confusión al escribir yn yabin en vez de yn yeebin para A-17 de diciembre.

4. Errores de pluma. En el manuscrito 249 aparece la nota para el día E-29 de junio: “debe ser yn Chon, sin duda es error de pluma”. El mismo error aparece en el documento 381.

El D-16 de agosto fue escrito yn thaniri, anticipando el nombre para E-17; el error fue tachado y la corrección con tinta roja a la forma yabi está escrita arriba,. La copia de Veytia tiene la palabra corregida, pero con la n al final.

En el documento 381 para el A-17 de diciembre en 381 está yn yabin en vez del nombre correcto yn yehebin. La copia de Veytia no refleja este error; simplemente escribe la forma correcta ynie ebin; tal vez Boturini ya había notado y corregido el error.

5. Otra variante del calendario. La presentación del calendario en García Payon (segunda parte, 1979) muestra variantes de los nombres de santos que son más semejantes a los del documento 381, pero no idénticas. Se trata de una reproducción del trabajo de José Fernando Ramírez (1905), posiblemente basado en otra copia más del calendario.

6. Comentarios en los márgenes. Hay algunos comentarios anotados en los márgenes. Junto a abril B-10 dice “biernes ocho Lon caterina 1654 años”. No sé lo que esto significa o quién lo escribió. Si esta acotación indica el año en que se hicieron las anaotaciones al calendario, me parece que sería demasiado temprano para el cambio histórico de la m entrevocales a n, sólo 14 años después de Basalenque y Guevara.

Existen otros comentarios marginales son más difíciles de leer e interpretar:

Abr. A-9. Osana in excelsis cuias cum den(?) lec(?).

Abr. B-17 “miercoles –j aopol, — dios, — mic. Cruz”. Posiblemente indica la Semana Santa.

Jul. C-4. “domico, —otolli. 2. tlacotepec” .

8. Pinturas. Hay unos dibujos de cabezas y otras cosas contenidas en las fojas 381-27, 381-30 y 381-31. Se encuentran principalmente en la columna intermedia, parece ser un intento por representar los santos alistados para el mes.

9. Nombres calendáricos en los censos del siglo XVI. Aunque la documentación escrita del calendario matlatzinca fue tardía, alrededor de 1700, seguramente había existido en forma oral desde muchos siglos atrás. Los censos de 1556 y de 1635 proporcionan los nombres de los tributarios en Charo, Michoacán, la capital de los matlatzincas. La historiadora y antropóloga Noemí Quezada (2000) publicó el artículo “Familia y grupos matlatzincas siglos XVI-XVII, donde cita los nombres de estos tributarios.

Muchos de los nombres matlatzincas corresponden a los nombres de los días del calendario. La tabla 3 presenta los nombres personales que he reconocido hasta ahora como relacionados con los días del calendario.

Cuadro 2. Nombres de días y de tributarios

Nombre en matlatzinca	Nombre personal	Significado (Soustelle)
1. yn xichari		lagartija
2. yn chini	Chimi / Chini	serpiente
3. yn rini	Madimi / Madini (mujer)	cabeza de muerte
4. yn pari	Hanpari / Hanpadi	venado
5. yn chon	Cho (mujer)	conejo
6. yn thahui	Hantabi, Matabi	agua
7. yn tzini	Hansucimi ?	perro
8. yn tzonyabi		mono
9. yn tzimbi		raíz
10. yn thihui	Hanthibi / Hanttibi	caña
11. ynixotzini	Hançucini	bestia
12. ynichini	Chini	águila
13. yn yabi	Neyabi	día, calor
14. yn thaniri	Nantinidi, Xitinidi	temblor de tierra
15. yno don	Hanohto, Manoto	piedra (pedernal)
16. yn yebi	Hanyebi	lluvia
17. yn ettuni	Netuni	flor
18. yn veori	Beori	? (persona mayor)
19. yni thaâti		?
20. yn bani	Mabami (m.) ?	casa

Compaginación de los documentos 381 y 249

Compaginé el calendario en los dos documentos en el cuadro 2. Las divisiones de página son las del 381.

Las letras de los días de la semana en el 381 son minúsculas, excepto la A que marca el domingo. En la copia de Veytia, todas son mayúsculas. En ambos documentos la A está escrita con tinta roja.

Las fiestas de la iglesia y los nombres de los meses en Matlatzinca (la columna central) están principalmente en rojo. El nombre de arriba es el de la copia de Veytia documento 249; el de abajo es del documento 381.

En la tercera y cuarta columnas están escritos en rojo los nombres de los días que terminan cada grupo de cinco: yn chon, yn thihui, yno don, yn bani.

En el documento 381, con frecuencia la tinta roja está borrosa y difícil de leer. En algunos casos los nombres de los cuatro días de cada grupo de cinco están escrito en negro y no en rojo.

Cuadro 3. Compaginación de los calendarios en los documentos 381 y 249

	El nombre del Santo en el documento 381 está arriba; el del 249 está debajo. El signo interrogatorio (?) indica que la tinta roja en el 381 está borrosa.	381 Orginal	249 Veytia
d….22		ynixotzini	ynixotzini
e….23		ynichini	ynichini
f….24		ynyaBi	yniabi
g….25	(381) AnunciAción V. M.a. (249) Anuntiatio B[irgen] Maria	yn thaniri	yn thaniri
A….26		yno Dhon (?)	yno Don
b….27		ynye Ebi	ynie Ebi
c….28		ynettuni	ynettuni
d….29		yn Be Ori	yn Beori
e….30		yni thaâti	yni thaâti
f….31		yn Bani	yn Bani

D. APRILL XXX

g….1	yn tasyabin yn tasiabire	O	O
A….2		O	O
b….3		O	O
c….4		O	O
d….5		O	O
e….6	yn thazari (?) yn thazari	ynxichari	ynxichari
f….7		yn chini	yn chini
g….8		yn rini	yn rini
A….9		yn pari	yn pari
b….10		yn chon	yn chon
c….11		yn thahui	yn thahui
d….12		yn tzini	yn tzini
e….13		yn tzonyabi	yn tzonyabi
f….14		yn tzinbi	yn tzinbi
g….15		yn thihui	yn thihui
A….16		yni xotzini	ynixotzini
b….17		yni chini	yni chini
c….18		yn yabi	yniabi
d….19		yn thaniri	yntaniri
e….20		yno Don (claro)	yno Don
f… .21		ynye Ebi	ynie Ebi
g….22		ynettuni	ynettuni
A….23		yn be Ori	yn Beori
b….24		yni thaâti	yni taânti
c….25	Marci Euagellista Marci Evangeliste	yn bani	yn Bani
d….26	yn Dehuni yn Dehuni	yn xichari	ynxichari
e….27		yn chini	yn chini
f….28		yn rini	yn rini
g….29		yn pari	yn pari
A….30		yn chon	yn chon

D. MAIUS XXXI

b….1	philliphi & Jacobi apostoll. Philip. et Jacob App.	yn thahui	yn thahui
c….2		yn tzini	yn tzini
d….3	Ynvention. Sant. Cruciz. Inventio Sta Crucis	yn tzonyabi	yn tzonyabi
e….4		yn tzinbi	yn tzinbi
f….5		ynthihui (?)	ynthihui
g….6		yni xotzini	ynixotzini
A….7		yni chini	yni chini
b….8		yn yaBi	yniabi
c….9		yn thaniri	yn thaniri
d….10		yno Don	yno Don
e….11		ynye Ebin (N)	ynie ebin
f…. 12		yne ttuni	yne ttuni
g….13		yn be Ori	yn Beori
A….14		yn thaâti	yn thaanti
b….15		yn bani (?)	yn bani
c….16	yn thezamoni yn thezamoni	yni xichari	ynxichari
d….17		yn chini	yn chini
e….18		yn rini	yn rini
f….19		yn pari	yn pari
g….20		yn chon (?)	yn chon
A….21		yn thahui	yn thahui
b….22		yn tzini	yn tzini
c….23		yn tzonyabi	yn tzonyabi
d….24		yn tzinbi	yn tzinbi
e….25		yn thihui	yn thihui
f….26		yni xotzini	yni xotzini
g….27		yni chini	yni chini
A….28		yn yabin (N)	yniabi
b….29		yn thaniri	yn thaniri
c….30		yno Don	yno Don
d….31		ynye Ebin	ynye Ebin

De IUNIUS XXX

e….1		yne ttuni	ynettuni
f….2		yn beOri	yn beori
g….3		yni thaâti	yni thaanti
A….4		yn bani	yn Bani
b….5	yn tturimehui Yn tturin{m}ehui	yn xichari	yn xichari
c….6		yn chini	yn chini
d….7		yn rini	yn rini
e….8		yn pari	yn pari
f….9		yn chon	yn Chon
g….10		yn thahui	yn thahui
A….11	Bernabe Apostolli Barnabe Ap.	yn tzini	yn tzini
b….12		yn tzonyabi	yn tzoniabi
c….13		yn tzinbi	yn tzinbi
d….14		yn thihui	yn thihui
e….15		yni xotzini	yni xotzini
f….16		yni chini	yni chini
g….17		yn yabin (N)	yniabin
A….18		yn thaniri	yn thaniri
b….19		yno Don	yni Don
c….20		ynye Ebi	ynie Ebi
d….21		ynettuni	ynettuni
e….22		yn be Ori	yn Beori
f….23	vigillia Vigilia	yn thaâtin (N)	yn thaâtin
g….24	nativitas Sn. Juã baptista Nativ[idad]. S. Joan Bapt[ista].	yn bani	yn Bani
A….25	yn thamehui yn thamehui	yn xichari	yn xichiri
b….26		yn chini	yn chini
c….27		yn rini	yn rini
d….28	vigillia Vigilia	yn pari	yn pari
e….29	petri & pauli apsotoll Petri, et Pauli Apost.	Yno Don {error original}	Yno Don [“debe ser yn Chon, sin duda es error de pluma”]
f….30		yn thahui	yn thahui

D. IULLIUS XXXI

g….1		yn tzini	yn tzini
A….2	Bisitation. b. m.e. Visitatio B[irgen] Maria	yn tzonyabi	yn tzonyabi
b….3		yn tzinbi	yn tzinbi
c….4		yn thihui	yn thihui
d….5		yni xotzini	yni xotzini
e….6		yni chini	yni chini
f….7		yn yabin (N)	yniabin
g….8		yn thaniri	yn thaniri
A….9		yno Don	yno Don
b….10		yn ye Ebi	ynie Ebi
c….11		yne ttuni	yne ttuni
d….12		yni beOri	yni Beori
e….13		yni thaâti	yni thaâti
f….14	Sanbonabetora Bonaventura Ep.	yn bani	yn Bani
g….15	ynis cäthotohui Ynis cathotohui	yn xichari	yn xichari
A….16		yn chini	yn chini
b….17		yn rini	yn rini
c….18		yn pari	yn pari
d….19		yn chon (negro)	yn Chon
e….20		yn thahui	yn thahui
f….21		yn tzini	yn tzini

g….22	Maria Magdalena Maria Magdalena	yn tzonyabi	yn tzoniabi
A….23		yn tzinbin (N)	yn tzinbi
b….24	vigillia Vigilia	yn thihui	yn thihui
c….25	Sanctiacon apostoll Jacobi Apost[ol].	yni xotzini	yni xotzini
d….26	sancta ane S[ant]a Anna	yni chini	yni chini
e….27		yn yabin (N)	ynyabin
f….28		yn thaniri	yn thaniri
g….29		yno Don	yno Don
A….30		yn ye Ebin	yn ye Ebin
b….31		yne ttuni	ynettuni

D. AUGUSTUS XXXI

c….1		yn beOri	yn beori
d….2		yn thaâti	yn thaâti
e….3		yn bani	yn bani
f….4	dominici ymattatohui ymatatohui	yn xichari	yn xichari
g….5		yn chini	yn chini
A….6	traficonration domini Transfiguratio D[o]meni	yn rini	yn rini
b….7		yn pari	yn pari
c….8		yn chon	yn Chon
d….9	vigillia Vigilia	yn thahui	yn thahui
e….10	llaureti martiris Laurentii Mart[yr].	yn tzini	yn tzini
f….11		yn tzôyabi	yn tzonyabi
g….12	santa glara virgen Clara Virg[en]	yn tzinbi	yn tzinbi
A….13		yn thihui	yn thihui
b….14	vigillia Vigilia	yni xotzini	yni xotzini
c….15	Assuption b. m.e. Assumptio B[irgen] Maria	yni chini	yni chini
d….16	Sanrogue confessor Roch[e]. Conf[esor]	yn yabin	yniabin
e….17		yn thaniri	yn thaniri
f….18		yno Don	yno Don
g….19	San luys obispo Ludovici Episcop[al]	yn ye Ebin	ynie Ebin
A….20	Sã bennardo abbad Bernardi Ab[ad]	yne ttuni	ynettuni
b….21		yn beori	yn beori
c….22		yn thaâti	yn thaanti
d….23	vigillia Vigilia	Yn bani	Yn Bani
e….24	Bartholomei apostoll ytzbachaa Ytzbachaa	yn xichari	yn xichari
f….25	luys rey de francia Ludovici Reg.	yn chini	yn chini
g….26		yn rini	yn rini
A….27		yn pari	yn pari
b….28	Agustini ebiscobi cofesuris Augustini Ep. et Conf[esor]	yn Chon (negro)	yn Chon
c….29		yn thahui	yn thahui
d….30		yn tzini	yn tzini
e….31		yn tzonyabin	yn tzoniabin

D. SETIEBRE XXX

f….1		yn tzinbi	yn tzinbi
g….2	San antonio martyr Antonii Mart[yr]	yn thihui (?)	yn thihui
A….3		yni xotzini	yni xotzini
b….4	Santo mose cofesor S. Mose Confesor	yni chini	yni chinii
c….5		yn yabin	yniabin
d….6		yn thaniri	yn thaniri
e….7		yno Don	yno Don
f….8	Natibitas b. m.e. Nativ[idad] B[irgen] Maria	yn ye Ebin	yn ye Ebin
g….9	San gregorio martyr S. Gregorio Mart[yr]	yn ettuni	yn ettuni
A….10	Nicolay de toletine Nicolai de Tolentino	yn beOri	yn beori
b….11		yni thaâti	yni thaâti
c….12	San maximiano episco Maximiniani Epis[copal]	yn bani (?)	yn Bani
d….13	yn thoxiqui Yn Thoxigui	yni xichari	yn xichari
e….14	Exaltacion de sn. Xis Exaltat[io]. S. Crucis	yn chini	yn chini
f….15		yn rini	yn rini
g….16		yn pari	yn pari
A….17		yn Chon	yn Chon
b….18		yn thahui	yn thahui
c….19		yn tzini	yn tzini
d….20	vigillia Vigilia	yn tzôyabi	yn tzonyabi
e….21	Mathei Apostoll Mathei Ap[ostol]	yn tzinbi	yn tzinbi
f….22		yn thihui	yn thihui
g….23		yni xotzini	yni xotzini
A….24		yni chini	yni chini
b….25		yn yabin	yniabin
c….26	San cipriano y Justina S[an] Cipriano y Justina	yn thaniri	yn thaniri
d….27	sn exuperio arzo. de tolosa S[an] Exuperio Arz[obis]po de Tolosa	yno Don	yno Don
e….28	San cosme y san Damian S[antos] Cosme y Damian	ynye Ebin	ynie ebin
f….29	Michaellis archiangelli Michaelis Arch[angel]	yne ttuni	yne ttuni
g….30	Hieronymi Hieronimi	yn beOri	yn beori

OCTOBRE XXXI

A….1		yni thaâti	yni thaâti
b….2		yn bani	yn bani
c….3	yn Thaxigui Yn Thaxigui	yn xichari	yn xichari
d….4	Francisci confesuris Francisci Conf[esor]	yn chini	yn chini
e….5		yn rini	yn rini
f….6		yn pari	yn pari
g….7		yn chon	yn Chon
A….8		yn thahui	yn thahui
b….9		yn tzinin (N)	yn tzinin
c….10		yn tzoyabi	yn tzoyabi
d….11		yn tzinbi	yn tzinbi
e….12		yn thihui	yn thihui
f….13		yni xotzini	yni xotzini
g….14		yni chini	yni chini
A….15		yn yabin (N)	yn iabin
b….16		yn thaniri	yn thaniri
c….17		ynoh tho (TH)	ynoh tho (sic)
d….18	Luca Evangelista (borroso) Luca Evang[elista]	yn yebin	ynie ebin
e….19		yne ttuni	yne ttuni
f….20		yn be oori	yn beori
g….21		yn thaâti	yn thaâti
A….22		yn bani	yn bani
b….23	yn thechagui Yn Thechagui	yn xichari	yn xichari
c….24		yn chini	yn chini
d….25		yn rini	yn rini
e….26		yn pari	yn pari
f….27	vigillia Vigilia	yn chon	yn Chon
g….28	gimonis & Jude Simonis et Juda Ap[ostoles]	yn thahui	yn thahui
A….29		yn tzini	yn tzini
b….30		yn tzonyabi	yn tzoniabi
c….31	vigillia Vigilia	yn tzinbin (N)	yn tzinbin

NOVIĒBRE XXX

d….1	festo oniom santorom In festo omnium S[antor]um	yn thihui	yn thihui
e….2		yn Sotzini	yni xotzini
f….3		yni chini	yni chini
g….4		yn yabin (N)	yniabin
A….5		yn thaniri	yn thaniri
b….6		ynoh tho	ynoh tho (sic)
c….7		yn yeebi	yn ye ebi
d….8		yne ttuni	yne ttuni
e….9		yn beoori	yn beori
f….10		yn thaâti	yn thaanti
g….11	martini episcopi cofesol Martini Ep[iscopal]	yn bani	yn Bani
A….12	sãtiagon yn thechotahui S. Diego Yn Techotahui	yn xichari	yn xic[h]ari
b….13		yn chini	yn chini
c….14		yn rini	yn rini
d….15		yn pAri	yn pari
e….16		yn chon	yn Chon
f….17		yn thahui	yn thahui
g….18		yn tzini	yn tzini
A….19		yn tzonyabi	yn tzonyabi
b….20		yn tzinbi	yn tzinbi
c….21		yn thihui	yn thihui
d….22		yni xotzini	yni xotzini
e….23		yni chini	yni chini
f….24		yn yabin (N)	yniabin
g….25	catherine birginis & martir Catherina Virg[en] et Mart[yr]	yn thaniri	yn thaniri
A….26		ynoh tho	ynoh tho
b….27		ynye êbin (N)	ynie ebin
c….28		yne ttuni	yne ttuni
d….29	vifillia Vigilia	yn beoori	yn beoori
e….30	andre a Apostol Andres Ap[ostol]	yn thaâti	yn thaâti

DECIENBRE XXXI

f….1		yn bani	yn bani
g….2	yn teyabihitzin Yn Teyabihitzin	yn xichari	yn xichari
A….3		yn chini	yn chini
b….4		yn Rini	yn rini
c….5		yn pAri	yn pari
d….6		yn chon	yn Chon
e….7		yn thahui	yn thahui
f….8	conceptio b. M.e. Conceptio B[irgen] Maria	yn tzini	yn tzini
g….9		yn tzonyabi	yn tzonyabi
A….10		yn tzinbin (N)	yn tzinbin
b….11		yn thihui	yn thihui
c….12		yni xotzini	yni xotzini
d….13	Lucie bir. & M. s. Lucia Virg[en] et Mart[yr]	yni chinin (N)	yni chinin
e….14		yn yabin (N)	yniabin
f….15		yn thaniri	yn thaniri
g….16		ynoh tho	ynoh tho
A….17		yn yabin [error]	ynie ebin
b….18	expectatiom Expectacion	yne ttuni	yne ttuni
c….19		yn beoori	yn beoori (sic)

d….20	vigillia Vigilia	yn thaâti	yn thaâti
e….21	tome Apostoli Thome Apost[ol]	yn bAni	yn Bani
f….22	yn thaxitohui Yn Thaxitohui	yn xichari	yn xichari
g….23		yn chini	yn chini
A….24	Vigilia Bigillia	yn Rini	yn rini
b….25	natibitas d[ome]ni nv[estro](?) Nativit[as] D[o]m[e]ni. nostri	yn pAri	yn pari
c….26	sancte stephani S[an] Stephani	yn chon	yn Chon
d….27	Juãnis apostol Joannis Apost[ol]	yn thahui	yn thahui
e….28	ss Innocentioni SS. Inocentium	yn tzini	yn tzini
f…..29		yn tzonyabi	yn tzonyabin
g….30		yn tzinbin	yn tzinbin
A….31	silbestri Silvestri	yn thihui	yn thihui

¿Por qué el calendario empieza el 22 de marzo?

Preguntamos acerca del porqué el calendario empieza con la fecha del 22 de marzo. Probablemente en México, especialmente en la iglesia, el calendario juliano estaba vigente y todavía no se adoptaba el calendario gregoriano. El calendario juliano agregó 90 días para corregir los errores anteriores, de tal manera que el 1º. de enero en el año 45 a. C. acontecía a mediados de marzo.

Sin embargo, encontré en el documento 381 dos lugares en donde hay esquemas del calendario, dando los nombres de los santos para cada mes, y éstos empiezan en enero. El calendario gregoriano estableció el principio del año en el 1º. de enero. La mayoría de los estados católicos adoptaron el nuevo calendario antes del 1687. Gran Bretaña y sus colonias no lo adoptaron hasta 1750. Las fojas 028, 046 y 047, en que el año empieza en enero, implican que el documento 381 es posterior al año 1687.

Posiblemente, los autores del calendario matlatzinca lo empezaron según el calendario juliano, pero siguieron los dias y meses del calendario gregoriano.

Siempre existe la posibilidad de que los autores empezaron el calendario en enero, pero posteriormente las hojas antes del 22 de marzo se perdieron.

En el cuadro 4, entre paréntesis se encuentra la letra y el número del día en que aparece en el calendario matlatzinca. Todos los santos en el esquema estan en el calendario matlatzinca, pero éste tiene 17 santos más.

Cuadro 4. Esquemas del año que empiezan en enero

¥¥ Enero Ã 31

circosision

Efifinion – Visilia

Sophia & Sebastian

¥¥ Febrero Ã 28

porificación

mathie apostol – Visilia

¥¥ D. marçon Ã 31

Agelis costotis

thome de aquino

Juseph cofessull

anuçiacion (g25 de marzo)

¥¥ aprill Ã 30

marcineuãseligto (c25 de abril)

¥¥ De mayos Ã 31

philiphi & Jacobi apostol (b1 de mayo)

becion Sata cruz (d3 de mayo)

¥¥ De Junius Ã 30

bernabe apostoli (b5 de junio)

natibitas San Jua – Visilia (g24)

petri & paoli apostoli (e29)

¥¥ De Julius Ã 31

bisitacion (A-2 de julio)

Sanbonabetora (f14)

maria mathalena (g22)

Santiaco Apostol – Visilia (c25)

Santana (d26)

¥¥ augustos Ã 31

Dominici (f4 de agosto)

Trasficoraçion (A6)

laureti martiris – Visilia (e10)

assuptio – Visilia (c15)

bartholumei apostol – Visilia (e24)

augustini cofesuris (b28)

¥¥ setiebre Ã 30

nathibitas (f8 de septiembre)

nicolay de tolatino (A10)

mathey apostol – Visilia (e21)

michaelis (f29)

sa Seronimo (g30)

¥¥ octobre Ã 31

françiçi cofesuris (d4 de octubre)

lucē ebaselista (d18)

gimonis – Visilia (g 8)

¥¥ nobiebre Ã 30

San toro – Visilia (d1 de nov.)

Martini cofesul (g11)

Santieco (A12)

Catherine (g25)

atres apostol – Visilia (e30)

¥¥ Deciebre Ã 31

concepcion (f8 de diciembre)

lucie (d13)

espectacion (b8)

thome apostol Visilia (e21)

nabitat – Visilia (b25)

La señal de la cruz y el padre nuestro

El documento 381 contiene, en las fojas 16-17, una traducción al matlatzinca de la Señal de la Cruz y del Padrenuestro en la columna derecha que corresponden a las versiones en náhuatl en la izquierda. El Ave María en la versión náhuatl aparece en la columna de la izquierda, pero la columna a la derecha está en blanco, por una razón desconocida.

La señal de la Cruz

Las palabras de la Señal de la cruz en español son: “Por la señal de la Santa Cruz, de nuestros enemigos líbranos, Señor Dios nuestro. En el nombre del Padre y del Hijo y del Espíritu Santo. Amén, Jesús.” La versión en náhuatl en el doc. 381 tiene unos cambios de sintaxis que se reproducen en la versión en matlatzinca y muestran que el náhuatl sirvió de modelo. Véase el cuadro 5.

Cuadro 5. La señal de la cruz en náhuatl y matlatzinca

Náhuatl	“significado”	Matlatzinca
Totacuioc	nuestro señor	capittumogui
Dios	Dios	cagui Dios
maypampa	por medio	thapinhita
yn machio	la señal	ynhi nechi
cruz U	cruz	yn cruz U
xi-tech-mo-ma-quixti-lli	líbranos	ticahecontzingui
yn inhuicpa
yn to-yao-hua	nuestros enemigos	yne bottu-ohui
Ni nomachiotzin		quitotenechi
ycay min-toca-tzin	el nombre de	ymottâni to yoo
yn te tta-tzin	el padre (pos. general)	yn hue taa
yhuan	y	yn mottâhui “por causa de”
te-pil-tzin	el hijo (pos. general)	yn hue rihui
yhuan	y	yn mottâhui “por causa de”
y Spirito Sancto	el espíritu santo	yni Sprido Sancto
ma yn mo-chihua-n[1]	amén	pitarega te-hahui

El hecho de que la columna para matlatzinca quedó en blanco para el Ave María, muestra claramente el intento de obtener la versión matlatzinca del catecismo entero, intento que no fue realizado.

Se sabe que el náhuatl era lengua franca aun en tiempos de la Colonia y que muchos de los frailes aprendieron primero el náhuatl y después la lengua local por medio de intérpretes bilingües. Pero en nuestro documento 381 no son los frailes, sino algunas personas con un nivel de preparación medio quienes tomaron la decisión de traducir versiones matlatzincas del catecismo, y de anotar el calendario matlatzinca y compaginarlo con el calendario de la iglesia y los días de los santos.

EL PADRENUESTRO

“Padre nuestro, que estás en los cielos, Santificado sea tu nombre. Vénganos tu reino, hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. El pan nuestro de cada día dánoslo hoy. Y perdónanos nuestras deudas así como nosotros perdonamos a nuestros deudores. No nos dejes caer en tentación, mas líbranos de mal. Amén.”

En el cuadro 6, la versión española literal del náhuatl es mía.

Cuadro 6. El Padrenuestro en náhuatl y en matlatzinca.

Yzcatqui	ycuepca	yn pater noster
quinhiy	ynhi pimhi	ynpaternoster
Mexicano con cortes morológicos	Español literal para el mexicano	Matlatzinca
To-ta-tzi-ne	Nuestro padre	can bottu-ta-guih
yn ilhuicac	en los cielos	yn pinyti-n
yn ti-mo-yetz-tica	estás	yn quin he chori
ma yecte ne huallo	que sea santificado	tharehe ma bo tho
y mo-toca-tzin	tu nombre	yni tho yuu-m
ma hualauh	que venga	thaphari
yn mo-tlahtocayo-tzin	tu reino	yni tho muu-m
Ma-chihua-llo	que se haga	tharehe the hahui
yn tlaltic-pac	en la tierra	yn ho nhi hanhi
yn ti-c-mo-nequi-ltia	lo que tú quieres	yn quitho he nahui
y muh chihua-lo	como se hace	yn puzca te hahui
yn ilhuicac	los cielos	yn piyti-n
auh yn axcan	aquí también
Ma xi-tech-mo-maqui-li	dános	ri he pa-câbi
yn to tlaxcal	nuestro pan	yn bottu mehui
yn mo moztlac	diario ?	yn ra motza-n
yn to-tech-mo-nequi	lo que es necesario para nosotros	yn mo te na-gabi
Ma xi-tech-mo-popolhui-lili	Perdónanos	ri-he-mohri-gabi
yn to tlatlacol	nuestro pecado	yn botô bochochi
yn muh ti-qui-popolhuia	como perdonamos	yn pugâtho ca mihrichâ
yn tech-tlatlacolhuia	los que pecaron contra nosotros	yn romatho chorixyagui
ma ca mo xi-tech-motlalcahuili	no nos dejes	noxiri hachayechi-gâbi
inic amo ypan ti-huetzi-z-que	que no caigamos	yn axi puca cue ca ta tzi-n
yn te neyeye coltiliztli	en tentación
Ma xi tech momoquixtili	que nos libre	ri ccongigabi
yni huiopan	de ese lugar
yn amo quali	el no bueno	yn axi mo tohui
Ma y mochuihuan	que se haga	pi tu rehe ca te hahui

Observaciones sobre la traducción del padrenuestro:

Está basada en la versión náhuatl. He tratado de hacer una traducción literal de ésta para mostrar los elementos paralelos en la versión matlatzinca. Por ejemplo, el náhuatl usa el sufijo reverencial –tzin cada vez que es propio; el matlatzinca usa el prefijo (proclítico) correspondiente.

La versión náhuatl también usa construcciones reverenciales para los verbos que piden que Dios haga algo.

¿Por qué en la primera parte del siglo XIII fue considerado necesario obtener la oración Padre Nuestro en el matlatzinca? ¿Qué había pasado con las versiones anteriores, como la que menciona el padre Basalenque? ¿Qué antecedentes tenían los nahuas que hicieron las investigaciones? ¿Será posible que fueron entre los primeros frailes indígenas? ¿Eran bilingües en matlatzinca y náhuatl?

La sección “como nosotros perdonamos a nuestros deudores” presenta problemas en la traducción.

La sección “no nos dejes caer en tentación, más líbranos del mal” presenta problemas en la traducción.

Para el análisis del texto en matlatzinca consulté el diccionario de Basalenque (1640) y el de Castro (1557 ms.). También consulté la gramática de Basalenque, que tiene algunas lagunas. Mis propias notas sobre la gramática del matlatzinca (1966 ms; recientamente capturado en un documento en Word) fueron útiles para entender las partículas gramaticales. Sin embargo, quedan algunas dudas para traducirlo totalmente.

Cuadro 7. Análisis del Padrenuestro en Matlatzinca.

Nuestro padre	can bottu-ta-guih Vocativo nuestro-padre-tú	ca “vocativo”; bottu “nuestro”; ta “padre”; =ki “tú”
en los cielos	yn pi-yti-n ART LOC-cielo	pi- “locativo general” C “cielo” yny-yty
estás	yn quin he chori ART tú EST sentado	qui- “2a pers. presente”; chori “estar (sentado)”; he- “prefijo estativo”; C “sentarse” quito chory; “sentado” qui chory
que sea santificado	tha-re-he ma bo tho FUT REFL EST TR santo	ta- “futuro 3a. pers.” re- “reflexivo” he- “estativo” bu- “transitivo 1a pers. pl. C “santa cosa” qui-thovy
tu nombre	yni tho yuu-m ART REV nombre	to “reverencial” hyu “nombre” C yn yhoo “nombre”
que venga	tha-phari FUT venir	ta- “futuro 3a pers.”; pari “venir” C “venir” qui ta paryy
tu reino	yni tho muu-m ART REV señor	to “reverencial”; mhu “señor” C “reyno” yni maa mho-neeta
que se haga	tha-re-he the hahui FUT REFL EST hacer	ta “futuro, 3a pers.”; høwi “hacer” C “hazer” qui to te haghui
en la tierra	yn ho nhi hanhi ART SEC aquí tierra	ni “aquí”; ho “secuencia”; hami “tierra” C “tierra” yn hagmy
lo que tú quieres	yn qui-tho he nahui ART tú REV INTR querer	in “article”; ki- “2a pers. present”; to- “reverential”; he “intransitivo”; nawi “querer” C “voluntad razonable” yny nha-neeta
como se hace	yn puzca te hahui ART como INTR hacer	te “intransitivo” høwi “hacer” C “hazer” qui to te haghui
en los cielos aquí también	yn piyti-n ART LOC-cielo	pi “en”; iti “cielo” C “cielo” yny-yty
dános	ri he pa-câ-bi IMP EST dar nos APL	ri “2a. pers. imperative”; pari “dar”; -ka(ki) “1a. pers. -bi “aplicativo” B “dar algo” qui tu tu pari
nuestro pan	yn bottu mehui ART nuestro pan (tortilla)	bottu “1a. pl. posesor”; mhe “tortilla” B “pan” in mehui; C yn mhehui
diario ?	yn ra motza-n ART ? mañana	ra ; mutsa “mañana” B “mañana, parte del día” mutza
lo que es necesario para nosotros	yn mo te na-ga-bi ART ? REFL necesario-nos-APL	mo ; te “reflexivo”; nawi “querer, ser necesario”; ka “1a. pers.”; -bi “aplicativo”
Perdónanos	ri-he-mohri-ga-bi IMP REV perdonar-nos-APL	ri- “imperativo”; he- (‹ ho +te?) “reverencial”; møhøri “perdonar”; gabi (como arriba) C “perdona” qui to be mahadi-ta
nuestro pecado	yn botô bochochi ART nuestro pecado	bot’u “nuestro” bu-chochi “pecado” B “pecado” in bu-chochi
como perdonamos	yn pugâtho ca mihrichâ ART como	puzca “como” C “perdona” qui to be mahadi-ta
los que pecaron contra nosotros	yn ro-ma-tho chorixyagui ART 3aPl Pret	ro “3a pers. pl.”; ma “pretérito remoto”;
no nos dejes	noxi-ri hacha-yechi-gâbi NEG IMP ? dejar nos APL	xi “negativo”; ri- “imperativo”; hacha ? ; hyechi “dejar”; gabi “a nosotros”
que no caigamos	yn axi puca cue ca ta tzi-n	axi “negativo”
en tentación
que nos libre	ri ccon-gigabi IMP ? librar nos APL	ri- imperativo”; hitzi “librar” gabi “a nosotros” C “librar de peligros” qui tu tu quihhigtzi
de ese lugar
el no bueno	yn axi mo tohui ART no bueno	axi “negativo”; mo thowi “bueno” C “mal” yn axi nitho
que se haga	pi tu re-he ca te hahui LOC SUBJ REFL EST hacer	pi “en”; høwi “hacer”

Comparación con la versión en la Colección Polidiómica

La versión en náhuatl (mexicano) es muy similar a la citada en la Colección Polidiómica Mexicana, que contiene La Oración Dominical (1888). Hay unas diferencias menores. La versión matlatzinca en aquella publicación ha de ser más temprano que la del Documento 381, porque la palabra para “tierra” es hami, con [m] entrevocales, pero en el 381 es hanhi con [n]. No se sabe si la versión de la Colección Polidiómica es de Andrés de Castro, de Diego de Basalenque, o de otro. Basalenque se refiere al Padre Nuestro en su gramática para algunos ejemplos. La versión en Pimentel parece ser la de Basalenque.

Cuadro 8. Comparación con la versión en la Colección polidiómica.

	Documento 381	Colección Polidiómica Mexicana
Nuestro padre	can bottu-ta-guih	Cabotuntanqui,
en los cielos	yn pi-yti-n	Quizhe chori ypiytiy,
estás	yn quin he chori
que sea santificado	tha-re-he ma bo tho	tharehete meyuh buttovi
tu nombre	yni tho yuu-m	ynituyuh
que venga	tha-phari	puenih
tu reino	yni tho muu-m	ttubeye botinita
que se haga	tha-re-he the hahui	tharehetevy
en la tierra	yn ho nhi hanhi	Inuni hami
lo que tú quieres	yn qui-tho he nahui	ynquituhenavi
como se hace	yn puzca te hahui	ypusca hetehevi
los cielos	yn piyti-n	ypiytiy
aquí también
dános	ri he pa-câ-bi	achij ripah quehbi
nuestro pan	yn bottu mehui	ynboty mevi
diario ?	yn ra motza-n	yndahmutze,
lo que es necesario para nosotros	yn mo te na-ga-bi	yncatutenabi botinita.
Perdónanos	ri-he-mohri-ga-bi	Dihemindiquebi
nuestro pecado	yn botô bochochi	ynbotu buchochi. U1.
como perdonamos	yn pugâtho ca mihrichâ	Inbotu Vehbineeta
los que pecaron contra nosotros	yn ro-ma-tho chorixyagui	ymupuehntucahmidi yntoretavy U1 indori Vebiqh botinita.
no nos dejes	noxi-ri hacha-yechi-gâbi	nuximencarihechi qhbi
que no caigamos	yn axi puca cue ca ta tzi-n	muhedihedanita qhbi pinita
en tentación		Ynbuti.
que nos libre	ri ccon-gigabi
de ese lugar
el no bueno	yn axi mo tohui
que se haga	pi tu re-he ca te hahui	Pithareca tevi. Jesús. (Se habla en el Estado de México.)

Comparación con la version en Pimentel

Francisco Pimentel (1903) contiene una presentación del padrenuestro en matlatzinca en las páginas 158-162. El cuadro 9 compagina las dos versiones. Me parece que es la versión de Basalenque. En la comparación se puede observar que la del documento 381 se ha adaptado a la oración en náhuatl.

Cuadro 9. Comparación con la versión en Pimentel

Documento 381

Pimentel (de Basalenque)

Nuestro padre

can bottu-ta-guih

Vocativo nuestro-padre-tú

Kabotutanki

Padre nuestro

en los cielos

yn pi-yti-n

ART LOC-cielo

kishechori

(que) estás arriba

estás

yn quin he chori

ART tú EST sentado

ypiytiy

en (el) cielo

que sea santificado

tha-re-he ma bo tho

FUT REFL EST TR santo

tharehetemeyuhbutohui

sanctificado sea

tu nombre

yni tho yuu-m

ART REV nombre

inituyuh

tu nombre

que venga

tha-phari

FUT venir

tapue

venga

tu reino

yni tho muu-m

ART REV señor

nitubeye

tu reino

que se haga

tha-re-he the hahui

FUT REFL EST hacer

tharetehehui

hágase

en la tierra

yn ho nhi hanhi

ART SEC aquí tierra

inunihami

sobre (la) tierra

lo que tú quieres

yn qui-tho he nahui

ART tú REV INTR querer

inkituhenahui

tu voluntad

como se hace

yn puzca te hahui

ART como INTR hacer

ipuzka hetehehui

como se hace

los cielos

yn piyti-n

ART LOC-cielo

ypiytiy

en (el) cielo

aquí también

Achii

ahora

dános

ri he pa-câ-bi

IMP EST dar nos APL

ripahkehbi

danos

nuestro pan

yn bottu mehui

ART nuestro pan (tortilla)

inbotumehui

(el) pan nuestro

diario ?

yn ra motza-n

ART ? mañana

indahmutze

(de) cada día

lo que es necesario para nosotros

yn mo te na-ga-bi

ART ? REFL necesario-nos-APL

Perdónanos

ri-he-mohri-ga-bi

IMP REV perdonar-nos-APL

dihemindikebi

perdónanos

nuestro pecado

yn botô bochochi

ART nuestro pecado

inbotubuchochi

nuestros pecados

como perdonamos

yn pugâtho ca mihrichâ

ART como

pukuehentukahmindi

como perdonamos

los que pecaron contra nosotros

yn ro-ma-tho chorixyagui

ART 3aPl Pret

indorihuebikeh

(a) nuestros deudores

no nos dejes

noxi-ri hacha-yechi-gâbi

NEG IMP ? dejar nos APL

nuximenkarihechi

no dejes caer

que no caigamos

yn axi puca cue ca ta tzi-n

kehbi

nos

en tentación

que nos libre

ri ccon-gigabi

IMP ? librar nos APL

muhe dihedanita kehbi

y libra nos

de ese lugar

pinita

el no bueno

yn axi mo tohui

ART no bueno

inbuti

mal

que se haga

pi tu re-he ca te hahui
LOC SUBJ REFL EST hacer

Bibliografía relacionada con la lengua matlatzinca.

Acuña: René Acuña, “Calendarios antiguos del altiplano de México y su correlación con los calendarios mayas”, Estudios de Cultura Náhuatl, 12, 1976, pp. 279-314.

Bartholomew: Doris Bartholomew, The Reconstruction of Otopamean (Mexico). A dissertation submitted in candidacy for degree of Doctor of Philosophy, Chicago, Illinois. Department of Linguistics, September, 1965.

Bartholomew: Doris Bartholomew, “Matlatzinca phonology with observations on morphophonemics”, ms., 1966.

Bartholomew: Doris Bartholomew, “Observations on Matlatzinca grammar”, ms., 1970.

Bartholomew: Doris Bartholomew, “The proto Otopamean vowel system and the development of Matlatzinca”, General and Amerindian Ethnolinguistics, In Remebrance of Stanley Newman, eds. Mary Ritchie Key y Henry M. Hoenigswald, Berlin, New York, Mouton de Gruyter, 1989, pp. 345-363.

Bartholomew: Doris Bartholomew, “Reverberaciones de la pérdida de la “h” en la transcripción del matlatzinca en los siglos XVI y XVII”, Scripta Philologica in honorem Juan M. Lope Blanch, III, México, Universidad Nacional Autónoma de México (Filológicas), 1992, pp. 17-37. [Bibliografía más completa para trabajos sobre el matlatzinca.]

Basalenque: Fray Diego de Basalenque, Arte y Vocabulario de la Lengua Matlatzinca vuelto a la castellana (1640), Paleog. María Elena Bribiesca, con un estudio preliminar de Leonardo Manrique, México, Biblioteca Enciclopédica del Estado de México, 1975, 324 pp.

Boturini: Boturini Benaduci, Lorenzo, Idea de una Nueva Historia General de la América Septrional, Primera edición en la colección Sepan Cuantos, Núm. 278 1974, Estudio preliminar por Miguel León Portilla, México, Editorial Porrúa, S. A., 1986. [Publicado por la`primera vez en Madrid, España, 1746.]

Boturini: Boturini Benaduci, Lorenzo, Señor de la Torre y de Hono, Cronista Real en las Indias, Historia General de la América Septentrional, Historiadores y Cronistas de Indias 8, Edición, estudio, notas y apéndice documental de Manuel Ballesteros Gaibrois, México, Instituto de Investigaciones Históricas, Universidad Nacional Autónoma de México, 1990. [Primera edición, Madrid 1949]

Carrasco: Carrasco Pizana, Pedro, Los Otomíes, Cultura e historia prehispánica de los pueblos mesoamericanos de habla otomiana, México, Universidad Nacional Autónoma de México (HIstoria), 1950. [Cosmogonía pp. 163-195.]

Caso, Alfonso, “Calendario matlatzinca”, Revista Mexicana de Estudios Antropológicas, V. VIII, 1946, pp. 95-107.

Caso, Alfonso, Los Calendarios Prehispánicos, México, UNAM, Instituto de Investigaciones Históricas, 1967.

Castro: Fray Andrés de Castro. Vocabulario Español a Matlatzinca. Escrito en las márgenes de la primera edición del Vocabulario Castellano a Mexicano del fray Alonso de Molina, 1557, paleografeado por Doris Bartholomew. El diccionario de Molina de 1555 con las glosas en matlatzinca se encuentra en el Musem of the American Indian, Nueva York.

Cazés: Daniel Cazés, El pueblo Matlatzinca de San Francisco Oxtotilpan y su lengua, México, Escuela Nacional de Antropología e Historia, 1967, Época 2a., Vol III, No. 2, 119 pp.

Colección Polidiómica Mexicana de la Oración Dominical. México, Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística, 1888.

Colegio de Lenguas y Literaturas Indígenas, Diccionario Matlatzinca-Español, Instituto Mexiquense de Cultura, 1997. Apéndice sobre los fonemas y notas gramaticales de Roberto Escalante Hernández.

Ecker, Lawrence, Códice de Huichapan, paleografía y traducción, Yolanda Lastra y Doris Bartholomew, editorias, México, Universidad Nacional Autónoma de México (Antropológicas), 2001. [Calendario otomí pp. 38-45]

Escalante y Hernández: Roberto Escalante H. y Marciano Hernández, Matlatzinca de San Francisco Oxtotilpan, Estado de México, México, El Colegio de México, Centro de Estudios Lingüísticos y Literarios, 1999, Archivo de lenguas indígenas de México, num. 23. 189 pp.

Escalante: Roberto Escalante Hernández, “Tres artes gramaticales de lenguas otomianas”, Dirección de Lingüística, Instituto Nacional de Antropología e Historia. Manuscrito listo para publicación, pero sin indicación de donde se publicara.

Escalante: Roberto Escalante, “4 siglos de estudios del matlatzinca”, Introducción al Diccionario Matlatzinca-Español de Fray Andrés de Castro, Dirección de Lingüística, Instituto Nacional de Antropología e Historia. ms. 1996. 11 pp.

Escalante: Roberto Escalante, “Etnosemántica matlatzinca (Taxonomías y nomenclatura)”, Otopames. Memoria del Primer Coloquio, Querétaro, 1995. E. Fernando Nava L., compilador. México: Universidad Nacional Autóma de México, Instituto de Investigaciones Antropológicas. 2002, pp. 105-110.

García Castro: René García Castro, Indios, terrritorio y poder en la provincia matlatzinca. La negociación del espacio político de los pueblos otomianos, siglos XV-XVII, Zinacantepec, Estado de México: El Colegio Mexiquense, SC.: Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antroplogía Sociasl: Instituto Nacional de Antropología e Historia, 1999.

García Payón: José García Payón, La zona de Tecáxic-Calixtlahuaca, México, Talleres Gráficos de la Nación, 1936, pp. 90-91. [Edición facsimilar de la de 1936, preparada por Mario Colín, México, Biblioteca Enciclopédia del Estado de México, 1974.]

García Payón, José García Payón, La Zona Arqueológica de Tecaxic-Calixtlahuaca y los Matlatzinccas, Etnología y arqueología, Textos de la seguna parte (del manuscrito inédito, c. 1935), revisados y anotados por Wanda Tommasi de Magrelli y Leonardo Manrique Catañeda, México, Biblioteca Enciclopédica del Estado de México, 1972. [División del tiempo: calendario, pp. 132-175]

Guevara: Fray Miguel de Guevara, “Arte Doctrinal y modo general para aprender la lengua matlatzinca” (1638), Boletín de la Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística, México, Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística, 1863, Tomo IX, pp. 198-252.
[Roberto Escalante preparó una lista de los vocabulos ordenados según la raíz. Tengo una fotocopia de esta lista.]

León: Nicolás León, Los matlatzinca. Boletín del Museo Nacional de México. segunda Época, tomoI, 1903, pp. 57-82.

Pimentel, Francisco. 1903. Obras completas II. México: Tipografía Económica. [Contiene secciones sobre otomi y mazahua; comparaciones entre otomí, mazahua, pirinda (matlatzinca), pame and Jonaz (chichimeco). La presentación del padrenuestro se encuentra en las páginas 158-162.]

Piña Chan: Román Piña Chan, “Acerca de los matlatzincas y su cultura”, Teotenango. El Antiguo Lugar de la Muralla, Toluca, Dirección de Turismo.

Quezada: Noemí Quezada, Los Matlatzincas. Época prehispánica y época colonial hasta 1650, México, Instituto Nacional de Antropología e Historia, 1972, 142 pp.

Quezada: Noemí Quezada, “Fuentes Históricas y Arqueología en la Fundación de Pueblos en el Valle de Toluca”, Expresión Antropológica, Toluca, Instituto Mexiquense de Cultura, julio-septiembre 1990, Año 1, No. 1.

Quezada: Noemí Quezada, “Moviemientos de población en el área matlatzinca”, Estudios de Cultura Otopame, México, Universidad Nacional Autónoma de México, 1998, núm. 1, pp. 170-171.

Quezada: Noemí Quezada, “Familia y grupos matlatzincas siglos XVI-XVII, una aproximación”, Estudios de Cultura Otopame, Instituto de Investigaciones Antropológicas, Universidad Autónoma de México, México, 2000, núm. 2, pp. 97-126.

Ramírez, José Fernando. Calendario matlatzinca, Anales del Museo Nacional de México, 2a. época, tomo 2, 1905. [reproducido en García Payón 1979]

Schuller: Rudolf Schuller, “Los indios matlatzincas y su lengua”, Ethnos, México, Secretaría de Educación Pública, 1925, 3a. Época, tomo I, núm 5, p. 113.

Soustelle: Jacques Soustelle, La Famille Otomi-Pame du Mexique Central, París, Institute d’Ethnologie, 1937. Primera edición en español, traducción de María de los Ángeles Ambriz, La Familia Otomi-Pame del Centro de México, México, Instituto Mexiquense de Cultura y Universidad Autónoma del Estado de México, 1993. [La cuenta de tiempo, pp. 581-593]

Valiñas: Leopoldo Valiñas, “El matlatzinca y el ocuilteco, ¿eran ya lenguas distintas en el siglo XVI?, Estudios de Cultura Otopame, Instituto de Investigaciones Antropológicas, Universidad Autónoma de México, México, 2000, núm. 2, pp. 73-96.

Veytia: Fernández de Echevarría y Veytia, Mariano, Los calendarios mexicanos, México, Imprenta y Taller de Fotograbado del Museo Nacional, México, 1907.

Weitlaner: Roberto Weitlaner, “Proto-Otomi-Matlatzinca: Reconstrucción del Proto-Otomí III”, Memorias del Congreso Científico Mexicano, México, Universidad Nacional Autónoma de México, 1953, columen XII, pp. 199-206.

[1] La n final en “amén” no debe estar aquí. Puede se una indicación de la variante del náhuatl o del fenómeno general de la nasalización.