Manuscritos Inicio

Facsimilar Paleografía Traducción
Calendario matlatzinca, fragmento en un documento náhuatl

PROYECTO AMOXCALLI

 

 

 

 

 

CALENDARIO MATLATZINCA, FRAGMENTO EN UN DOCUMENTO NÁHUATL


Y LA SEÑAL DE LA CRUZ
Y EL PADRENUESTRO

Documento 381 en la colección de manuscritos mexicanos
 en la Biblioteca Nacional de París, Francia.

 

 

 

 

 

 

 

 

VERSIÓN PALEOGRÁFICA EN OTOMÍ

CON OBSERVACIONES Y NOTAS DE:

Doris Bartholomew Ewan

 


 

Documento 381, Biblioteca Nacional de Francia, París

Manuscrit

Cahier in 4º

60 pages

Recueil de prieres en langue nahuatl accompagnées d’ un
fragment de Calendrier en
langue Tarasque (Michoacan).

Nº 381

 

Calendario matlatzinca, fragmento en un documento náhuatl

En el documento 381 está contenido el calendario matlatzinca original (381-17 a 381-41), mismo que fue copiado primero por Lorenzo Boturini, y después por Mariano Veytia (en el documento 249). Al igual que en las copias, el calendario inicia el 22 de marzo. El manuscrito se encuentra un poco maltratado, con unos comentarios anotados en los márgenes y unos dibujos hechos en la columna en donde se enumeran las fiestas de los santos. Hay, también, unas palabras mal escritas y unos garabatos que carecen de sentido.  Los nombres de los 20 días del mes presentan muestras de haber sido apuntados por personas de habla náhuatl, que contaban con una educación muy elemental y, de igual manera, se observan problemas en cuanto al deletreo en los nombres de los santos. Hay palabras escritas con tinta roja, que en algunas partes son muy borrosas y también son difíciles de leer. Boturini, al hacer su copia, hizo algunas correcciones de los errores y tradujo algunos nombres de los santos del español al latín. Para mí, está claro que el original del calendario matlatzinca se encuentra aquí, comprendido dentro de este documento 381.

El documento 381 contiene, además, una traducción del Signo de la Cruz y del Padrenuesto (381_17, 18). La versión matlatzinca está en la columna derecha, misma que corresponde a la versión en náhuatl en la columna izquierda. El Ave María en náhuatl aparece en la columna de la izquierda, pero la columna de la derecha está en blanco.

La foja 15 está en matlatzinca, pero no está completa y no sigue a la foja 14, la cual está en náhuatl. La foja tiene dibujos de caras, de un ojo y de los labios.

 

 

     Cuadro 1.  Calendario matlatzinca,
fragmento del documento 381

{Faltan las hojas para el calendario antes del 22 de marzo, igual que en el manuscrito 249, copia de Veytia.} La N entre paréntesis después del nombre de día indica que la n final no debe estár porque todas las palabras en matlatzinca terminan en vocal.

381-27

d….22

 

yni xotzini

e….23

 

yni chini

f….24

 

yn yaBi

g….25

 (381) AnunciAción V. M.a. (?)

yn thaniri

A….26

 

yno Dhon (?) (N)

b….27

 

yn ye Ebi

c….28

 

yne ttuni

d….29

 

yn Be Ori

e….30

 

yni thaâti

f….31

 

yn Bani

D. APRILL XXX

g….1

yn tasyabin (N)

O

A….2

 

O

b….3

 

O

c….4

 

O

d….5

 

O

e….6

yn thazari(?)

yn xichari

f….7

 

yn chini

g….8

 

yn rini

A….9

 

yn pari

381-28

b….10

 

yn chon (N)

c….11

 

yn thahui

d….12

 

yn tzini

e….13

 

yn tzonyabi

f….14

 

yn tzinbi

g….15

 

yn thihui

A….16

 

yni xotzini

b….17

 

yni chini

c….18

 

yn yabi

d….19

 

yn thaniri

e….20

 

yno Don (N)

f… .21

 

yn ye Ebi

g….22

 

yne ttuni

A….23

 

yn be Ori

b….24

 

yni thaâti

c….25

Marci Euagellista

yn bani

d….26

yn Dehuni {borroso}

yn xichari

e….27

 

yn chini

f….28

 

yn rini

g….29

 

yn pari

A….30

 

yn chon (N)

381-29

D. MAIUS XXXI

b….1

philliphi & Jacobi apostoll.

yn thahui

c….2

 

yn tzini

d….3

Ynvention. Sant. Cruciz.

yn tzonyabi

e….4

 

yn tzinbi

f….5

 

yn thihui (?)

g….6

 

yni xotzini

A….7

 

yni chini

b….8

 

yn yaBi

c….9

 

yn thaniri

d….10

 

yno Don (N)

e….11

 

ynye Ebin (N)

f…. 12

 

yne ttuni

g….13

 

yn be Ori

A….14

 

yn thaâti

b….15

 

yn bani (?)

c….16

yn thezamoni

yni xichari

d….17

 

yn chini

e….18

 

yn rini

f….19

 

yn pari

g….20

 

yn chon (?)(N)

A….21

 

yn thahui

381-30

b….22

 

yn tzini

c….23

 

yn tzonyabi

d….24

 

yn tzinbi

e….25

 

yn thihui

f….26

 

yni xotzini

g….27

 

yni chini

A….28

 

yn yabin (N)

b….29

 

yn thaniri

c….30

 

yno Don (N)

d….31

 

ynye Ebin (N)

De IUNIUS XXX

e….1

 

yne ttuni

f….2

 

yn beOri

g….3

 

yni thaâti

A….4

 

yn bani

b….5

yn tturimehui

yn xichari

c….6

 

yn chini

d….7

 

yn rini

e….8

 

yn pari

f….9

 

yn chon (N)

381-31

g….10

 

yn thahui

A….11

Bernabe Apostolli

yn tzini

b….12

 

yn tzonyabi

c….13

 

yn tzinbi

d….14

 

yn thihui

e….15

 

yni xotzini

f….16

 

yni chini

g….17

 

yn yabin (N)

A….18

 

yn thaniri

b….19

 

yno Don (N)

c….20

 

yn ye Ebi

d….21

 

ynettuni

e….22

 

yn be Ori

f….23

vigillia

yn thaâtin (N)

g….24

nativitas Sn. Juã baptista

yn bani

A….25

yn thamehui

yn xichari

b….26

 

yn chini

c….27

 

yn rini

d….28

vigillia

yn pari

e….29

petri & pauli apsotoll

Yno Don {error en el original} (N)

f….30

 

yn thahui

D. IULLIUS XXXI

g….1

 

yn tzini

A….2

Bisitation.b. m.e.

yn tzonyabi

b….3

 

yn tzinbi

c….4

 

yn thihui

d….5

 

yni xotzini

e….6

 

yni chini

f….7

 

yn yabin (N)

g….8

 

yn thaniri

A….9

 

yno Don (N)

b….10

 

yn ye Ebi

c….11

 

yne ttuni

d….12

 

yni beOri

e….13

 

yni thaâti

f….14

Sanbonabetora

yn bani

g….15

ynis cäthotohui

yn xichari

A….16

 

yn chini

b….17

 

yn rini

c….18

 

yn pari

d….19

 

yn chon (N)

381-33

e….20

 

yn thahui

f….21

 

yn tzini

g….22

Maria Magdalena

yn tzonyabi

A….23

 

yn tzinbin (N)

b….24

vigillia

yn thihui

c….25

Sanctiacon apostoll

yni xotzini

d….26

sancta ane

yni chini

e….27

 

yn yabin (N)

f….28

 

yn thaniri

g….29

 

yno Don (N)

A….30

 

yn ye Ebin (N)

b….31

 

yne ttuni

D. AUGUSTUS XXXI

c….1

 

yn beOri

d….2

 

yn thaâti

e….3

 

yn bani

f….4

dominici  ymattatohui

yn xichari

g….5

 

yn chini

A….6

traficonration domini

yn rini

b….7

 

yn pari

381-34

c….8

 

yn chon (N)

d….9

vigillia

yn thahui

e….10

llaureti martiris

yn tzini

f….11

 

yn tzôyabi

g….12

santa glara virgen

yn tzinbi

A….13

 

yn thihui

b….14

vigillia

yni xotzini

c….15

Assuption b. m.e.

yni chini

d….16

Sanrogue confessor

yn yabin (N)

e….17

 

yn thaniri

f….18

 

yno Don (N)

g….19

San luys obispo

yn ye Ebin (N)

A….20

Sã bennardo abbad

yne ttuni

b….21

 

yn beori

c….22

 

yn thaâti

d….23

vigillia

Yn bani

e….24

Bartholomeu apostoll (tinta roja vieja)  ytzbachaa (negro)

yn xichari

f….25

luys rey de francia

yn chini

g….26

 

yn rini

A….27

 

yn pari

b….28

Agustini ebiscobi cofesuris (negro)

yn Chon (N)

381-35

c….29

 

yn thahui

d….30

 

yn tzini

e….31

 

yn tzonyabin (N)

D. SETIEBRE XXX

f….1

 

yn tzinbi

g….2

San antonio martyr

yn thihui (?)

A….3

 

yni xotzini

b….4

Santo mose cofesor

yni chini

c….5

 

yn yabin (N)

d….6

 

yn  thaniri

e….7

 

yno Don (N)

f….8

Natibitas b. m.e.

yn ye Ebin (N)

g….9

San gregorio martyr

yn ettuni

A….10

Nicolay de toletine

yn beOri

b….11

 

yni thaâti

c….12

San maximiano episco

yn bani (?)

d….13

yn thoxiqui

yni xichari

e….14

Exaltacion de sn. Xis

yn chini

f….15

 

yn rini

g….16

 

yn pari

381-36

A….17

 

yn Chon (N)

b….18

 

yn thahui

c….19

 

yn tzini

d….20

vigillia

yn tzôyabi

e….21

Mathei Apostoll

yn tzinbi

f….22

 

yn thihui

g….23

 

yni xotzini

A….24

 

yni chini

b….25

 

yn yabin (N)

c….26

San cipriano y Justina

yn thaniri

d….27

sn exuperio arzo. de tolosa

yno Don (N)

e….28

San cosme y san Damian

ynye Ebin (N)

f….29

Michaellis archiangelli

yne ttuni

g….30

Hieronymi

yn beOri

OCTOBRE XXXI

A….1

 

yni thaâti

b….2

 

yn bani

c….3

yn Thaxigui

yn xichari

d….4

Francisci confesuris

yn chini

381-37

e….5

 

yn rini

f….6

 

yn pari

g….7

 

yn chon (N)

A….8

 

yn thahui

b….9

 

yn tzinin (N)

c….10

 

yn tzoyabi

d….11

 

yn tzinbi

e….12

 

yn thihui

f….13

 

yni xotzini

g….14

 

yni chini

A….15

 

yn yabin (N)

b….16

 

yn thaniri

c….17

 

ynoh tho  (TH)

d….18

Luca Evangelista {borroso}

yn yebin

e….19

 

yne ttuni

f….20

 

yn be oori

g….21

 

yn thaâti

A….22

 

yn bani

b….23

yn thechagui

yn xichari

c….24

 

yn chini

d….25

 

yn rini

381-38

e….26

 

yn pari

f….27

vigillia

yn chon (N)

g….28

gimonis & Jude

yn thahui

A….29

 

yn tzini

b….30

 

yn tzonyabi

c….31

vigillia

yn tzinbin (N)

NOVIĒBRE XXX

d….1

festo oniom santorom

yn thihui

e….2

 

yn Sotzini

f….3

 

yni chini

g….4

 

yn yabin (N)

A….5

 

yn thaniri

b….6

 

ynoh tho

c….7

 

yn yeebi

d….8

 

yne ttuni

e….9

 

yn beoori

f….10

 

yn thaâti

g….11

martini episcopi cofesol

yn bani

A….12

sãtiagon    yn thechotahui

yn xichari

b….13

 

yn chini

381-39

c….14

 

yn rini

d….15

 

yn pAri

e….16

 

yn chon (N)

f….17

 

yn thahui

g….18

 

yn tzini

A….19

 

yn tzonyabi

b….20

 

yn tzinbi

c….21

 

yn thihui

d….22

 

yni xotzini

e….23

 

yni chini

f….24

 

yn yabin (N)

g….25

catherine birginis & martir

yn thaniri

A….26

 

ynoh tho

b….27

 

ynye êbin (N)

c….28

 

yne ttuni

d….29

vifillia

yn beoori

e….30

andre a Apostol

yn thaâti

DECIENBRE XXXI

f….1

 

yn bani

g….2

yn teyabihitzin (negro)

yn xichari

381-40

A….3

 

yn chini

b….4

 

yn Rini

c….5

 

yn pAri

d….6

 

yn chon (N)

e….7

 

yn thahui

f….8

conceptio b. M.e.

yn tzini

g….9

 

yn tzonyabi

A….10

 

yn tzinbin (N)

b….11

 

yn thihui

c….12

 

yni xotzini

d….13

Lucie bir. & M. s.

yni chinin (N)

e….14

 

yn yabin (N)

f….15

 

yn thaniri

g….16

 

ynoh tho

A….17

 

yn yabin [error] (N)

b….18

expectatiom

yne ttuni

c….19

 

yn beoori

d….20

vigillia

yn thaâti

e….21

tome Apostoli

yn bAni

f….22

yn thaxitohui

yn xichari

g….23

 

yn chini

Sello: Collection E. Eug. Goupil à Paris, Ancienne Collection J.M.A. Aubin

381-41

A….24

Bigillia

yn Rini

b….25

natibitas d[ome]ni  nv[estro](?)

yn pAri

c….26

sancte stephani

yn chon (N)

d….27

Juãnis apostol

yn thahui

e….28

ss Innocentioni

yn tzini

f….29

 

yn tzonyabi

g….30

 

yn tzinbin

A….31

silbestri

yn thihui

Observaciones sobre el calendario en el documento 381.

1. La n final. La n que se encuentra al final de algunos nombres de los días en matlatzinca refleja el hecho de que personas de habla náhuatl participaron en la transcripción del calendario. Las palabras en matlatzinca siempre terminan en una vocal, según las fuentes de Castro (1557), Basalenque, Guevara (1640) y los investigadores del matlatzinca moderno (Andrews, Cazés, Bartholomew y Escalante). La palabras en náhuatl pueden terminar en una consonante, pero la n final es opcional en algunos casos (Brockway, Campbell, etc.)

    Los nombres monosilábicos yn chon “conejo” y yno don “pedernal” terminan en n siempre que aparecen en el documento. Al principio del calendario se encuentran otros nombres con terminación en  vocal, que más adelante en el mismo calendario llevan una n al final: yn yabi, yn yabin “día, calor”, yn ye Ebi, yn ye Ebin “lluvia”; solamente una vez aparece la variante con n final en: yn tzini, yn tzinin “perro”, yn tzonyabi, yn tzonyabin “mono” y, en yn tzinbi, yn tzinbin “?raíz, malinalli”.

    Si en el náhuatl la n final era optativa entonces su uso fue ornamental y en esta función los que apuntaron los datos del matlatzinca agregaron la n a los nombres que no tendrían dos sílabas con acento en la penúltima y, con menos frecuencia, a otros nombres de los días. En el cuadro arriba, la letra N llama la atencion hacia la n final.

2. Letras mayúsculas. Otra característica es el uso de letras mayúsculas en los nombres. Al principio del tema la mayúscula parece adorno, pero una mayúscula colocada en posición intermedia puede ser un indicador de una marca marca especial de la raíz: yn ye Ebi “lluvia” se escribe más tarde yn yeebi, yn yeêbin; yn beOri “significado indeterminado, bestia feroz?” aparece como yn beoori. Esto puede señalar la existencia de una vocal larga o una interrupta por un corte glotal o una aspiración a manera de hache. Posiblemente está indicando lo mismo en yn pari, yn pAri “venado”, yn bani, yn baAni, yn bAni “casa”.

3. Diferente escribano. A partir de la fecha del 17 de septiembre (381-46) se observan algunas pistas que hacen pensar en un cambio de escribano. D-20 se escribe yn tzôyabi en vez de yn tzonyabi. Los primeros dos días a principios de octubre habían sido escritos en una posición más alta, es decir, arriba del renglón indicado; estos dos días están tachados y los nombres se encuentran escritos nuevamente en el renglón correcto. Para el B-9 de octubre aparece la n final en yn tzinin. En el F-20 de octubre la vocal doble aparece en yn beoori. En E-2 de noviembre se escribe una s alargada en yn Sotzini en vez de yn xotzini. El D-16 de noviembre aparece una mayúscula en posición intermedia en yn pAri. El A-17 de diciembre, por error está escrito yn yabin en vez de la forma correcta yn ye Ebi. El E-21 aparece una mayúscula en yn bAni. En B-4 de diciembre y para A-24 se observa en el nombre de yn Rini una R mayúscula. Es de especial interés notar la adición de dos h en el nombre ynoh tho empezando el C-17 de octubre y así sigue a lo largo del resto del documento. Me parece que el segunda escribano sabía mejor el matlatzinca y pudo deletrear mejor algunos nombres de días. Posiblemente él era una persona de edad avanzada y por eso cometió algunos errores al copiar algunos de los nombres duera de la linea del renglón. De esta manera se puede explicar la confusión al escribir yn yabin en vez de yn yeebin para A-17 de diciembre.

4. Errores de pluma. En el  manuscrito 249 aparece la nota para el día E-29 de junio: “debe ser yn Chon, sin duda es error de pluma”. El mismo error aparece en el documento 381.

El D-16 de agosto fue escrito yn thaniri, anticipando el nombre para E-17; el error fue tachado y la corrección con tinta roja a la forma yabi está escrita arriba,. La copia de Veytia tiene la palabra corregida, pero con la n al final.

En el documento 381 para el A-17 de diciembre en 381 está yn yabin en vez del nombre correcto yn yehebin. La copia de Veytia no refleja este error; simplemente escribe la forma correcta ynie ebin; tal vez Boturini ya había notado y corregido el error.

5. Otra variante del calendario. La presentación del calendario en García Payon (segunda parte, 1979) muestra variantes de los nombres de santos que son más semejantes a los del documento 381, pero no idénticas. Se trata de una reproducción del trabajo de José Fernando Ramírez (1905), posiblemente basado en otra copia más del calendario.

6. Comentarios en los márgenes. Hay algunos comentarios anotados en los márgenes. Junto a abril B-10 dice “biernes ocho Lon caterina 1654 años”.  No sé lo que esto significa o quién lo escribió. Si esta acotación indica el año en que se hicieron las anaotaciones al calendario, me parece que sería demasiado temprano para el cambio histórico de la m entrevocales a n, sólo 14 años después de Basalenque y Guevara.

Existen otros comentarios marginales son más difíciles de leer e interpretar:

     Abr. A-9. Osana in excelsis cuias cum den(?) lec(?).

     Abr. B-17 “miercoles –j aopol, — dios, — mic. Cruz”. Posiblemente indica la Semana Santa.

     Jul. C-4. “domico, —otolli. 2.  tlacotepec” .

8. Pinturas. Hay unos dibujos de cabezas y otras cosas contenidas en las fojas 381-27, 381-30 y 381-31. Se encuentran principalmente en la columna intermedia, parece  ser un intento por representar los santos alistados para el mes.

9. Nombres calendáricos en los censos del siglo XVI. Aunque la documentación escrita del calendario matlatzinca fue tardía, alrededor de 1700, seguramente había existido en forma oral desde muchos siglos atrás. Los censos de 1556 y de 1635 proporcionan los nombres de los tributarios en Charo, Michoacán, la capital de los matlatzincas. La historiadora y antropóloga Noemí Quezada (2000) publicó el artículo “Familia y grupos matlatzincas siglos XVI-XVII, donde cita los nombres de estos tributarios.

Muchos de los nombres matlatzincas corresponden a los nombres de los días del calendario. La tabla 3 presenta los nombres personales que he reconocido hasta ahora como relacionados con los días del calendario.

Cuadro 2.  Nombres de días y de tributarios

Nombre en matlatzinca

Nombre personal

Significado (Soustelle)

1. yn xichari

 

lagartija

2. yn chini

Chimi / Chini

serpiente

3. yn rini

Madimi / Madini (mujer)

cabeza de muerte

4. yn pari

Hanpari / Hanpadi

venado

5. yn chon

Cho (mujer)

conejo

6. yn thahui

Hantabi, Matabi

agua

7. yn tzini

Hansucimi ?

perro

8. yn tzonyabi

 

mono

9. yn tzimbi

 

raíz

10. yn thihui

Hanthibi / Hanttibi

caña

11. ynixotzini

Hançucini

bestia

12. ynichini

Chini

águila

13. yn yabi

Neyabi

día, calor

14. yn thaniri

Nantinidi, Xitinidi

temblor de tierra

15. yno don

Hanohto, Manoto

piedra (pedernal)

16. yn yebi

Hanyebi

lluvia

17. yn ettuni

Netuni

flor

18. yn veori

Beori

? (persona mayor)

19. yni thaâti

 

?

20. yn bani

Mabami (m.) ?

casa

Compaginación de los documentos 381 y 249

Compaginé el calendario en los dos documentos en el cuadro 2. Las divisiones de página son las del 381.

Las letras de los días de la semana en el 381 son minúsculas, excepto la A que marca el domingo. En la copia de Veytia, todas son mayúsculas. En ambos documentos la A está escrita con tinta roja.

Las fiestas de la iglesia y los nombres de los meses en Matlatzinca (la columna central) están principalmente en rojo. El  nombre de arriba es el de la copia de Veytia documento 249; el de abajo es del documento 381.

En la tercera y cuarta columnas están escritos en rojo los nombres de los días que terminan cada grupo de cinco: yn chon, yn thihui, yno don, yn bani.

En el documento 381, con frecuencia la tinta roja está borrosa y difícil de leer. En algunos casos los nombres de los cuatro días de cada grupo de cinco están escrito en negro y no en rojo.

Cuadro 3.  Compaginación de los calendarios en los documentos 381 y 249

 

El nombre del Santo en el documento 381 está arriba; el del 249 está debajo. El signo interrogatorio (?) indica que la tinta roja en el 381 está borrosa.

381 Orginal

249 Veytia

d….22

 

ynixotzini

ynixotzini

e….23

 

ynichini

ynichini

f….24

 

ynyaBi

yniabi

g….25

(381) AnunciAción V. M.a. (249) Anuntiatio B[irgen] Maria

yn thaniri

yn thaniri

A….26

 

yno Dhon (?)

yno Don

b….27

 

ynye Ebi

ynie Ebi

c….28

 

ynettuni

ynettuni

d….29

 

yn Be Ori

yn Beori

e….30

 

yni thaâti

yni thaâti

f….31

 

yn Bani

yn Bani

D. APRILL XXX

g….1

yn tasyabin

yn tasiabire

O

O

A….2

 

O

O

b….3

 

O

O

c….4

 

O

O

d….5

 

O

O

e….6

yn thazari (?)

yn thazari

ynxichari

ynxichari

f….7

 

yn chini

yn chini

g….8

 

yn rini

yn rini

A….9

 

yn pari

yn pari

b….10

 

yn chon

yn chon

c….11

 

yn thahui

yn thahui

d….12

 

yn tzini

yn tzini

e….13

 

yn tzonyabi

yn tzonyabi

f….14

 

yn tzinbi

yn tzinbi

g….15

 

yn thihui

yn thihui

A….16

 

yni xotzini

ynixotzini

b….17

 

yni chini

yni chini

c….18

 

yn yabi

yniabi

d….19

 

yn thaniri

yntaniri

e….20

 

yno Don (claro)

yno Don

f… .21

 

ynye Ebi

ynie Ebi

g….22

 

ynettuni

ynettuni

A….23

 

yn be Ori

yn Beori

b….24

 

yni thaâti

yni taânti

c….25

Marci Euagellista

Marci Evangeliste

yn bani

yn Bani

d….26

yn Dehuni

yn Dehuni

yn xichari

ynxichari

e….27

 

yn chini

yn chini

f….28

 

yn rini

yn rini

g….29

 

yn pari

yn pari

A….30

 

yn chon

yn chon

D. MAIUS XXXI

b….1

philliphi & Jacobi apostoll.

Philip. et Jacob App.

yn thahui

yn thahui

c….2

 

yn tzini

yn tzini

d….3

Ynvention. Sant. Cruciz.

Inventio Sta Crucis

yn tzonyabi

yn tzonyabi

e….4

 

yn tzinbi

yn tzinbi

f….5

 

ynthihui (?)

ynthihui

g….6

 

yni xotzini

ynixotzini

A….7

 

yni chini

yni chini

b….8

 

yn yaBi

yniabi

c….9

 

yn thaniri

yn thaniri

d….10

 

yno Don

yno Don

e….11

 

ynye Ebin (N)

ynie ebin

f…. 12

 

yne ttuni

yne ttuni

g….13

 

yn be Ori

yn Beori

A….14

 

yn thaâti

yn thaanti

b….15

 

yn bani (?)

yn bani

c….16

yn thezamoni

yn thezamoni

yni xichari

ynxichari

d….17

 

yn chini

yn chini

e….18

 

yn rini

yn rini

f….19

 

yn pari

yn pari

g….20

 

yn chon (?)

yn chon

A….21

 

yn thahui

yn thahui

b….22

 

yn tzini

yn tzini

c….23

 

yn tzonyabi

yn tzonyabi

d….24

 

yn tzinbi

yn tzinbi

e….25

 

yn thihui

yn thihui

f….26

 

yni xotzini

yni xotzini

g….27

 

yni chini

yni chini

A….28

 

yn yabin (N)

yniabi

b….29

 

yn thaniri

yn thaniri

c….30

 

yno Don

yno Don

d….31

 

ynye Ebin

ynye Ebin

De IUNIUS XXX

e….1

 

yne ttuni

ynettuni

f….2

 

yn beOri

yn beori

g….3

 

yni thaâti

yni thaanti

A….4

 

yn bani

yn Bani

b….5

yn tturimehui

Yn tturin{m}ehui

yn xichari

yn xichari

c….6

 

yn chini

yn chini

d….7

 

yn rini

yn rini

e….8

 

yn pari

yn pari

f….9

 

yn chon

yn Chon

g….10

 

yn thahui

yn thahui

A….11

Bernabe Apostolli

Barnabe Ap.

yn tzini

yn tzini

b….12

 

yn tzonyabi

yn tzoniabi

c….13

 

yn tzinbi

yn tzinbi

d….14

 

yn thihui

yn thihui

e….15

 

yni xotzini

yni xotzini

f….16

 

yni chini

yni chini

g….17

 

yn yabin (N)

yniabin

A….18

 

yn thaniri

yn thaniri

b….19

 

yno Don

yni Don

c….20

 

ynye Ebi

ynie Ebi

d….21

 

ynettuni

ynettuni

e….22

 

yn be Ori

yn Beori

f….23

vigillia
Vigilia

yn thaâtin (N)

yn thaâtin

g….24

nativitas Sn. Juã baptista

Nativ[idad]. S. Joan Bapt[ista].

yn bani

yn Bani

A….25

yn thamehui

yn thamehui

yn xichari

yn xichiri

b….26

 

yn chini

yn chini

c….27

 

yn rini

yn rini

d….28

vigillia
Vigilia

yn pari

yn pari

e….29

petri & pauli apsotoll

Petri, et Pauli Apost.

Yno Don {error original}

Yno Don [“debe ser yn Chon, sin duda es error de pluma”]

f….30

 

yn thahui

yn thahui

D. IULLIUS XXXI

g….1

 

yn tzini

yn tzini

A….2

Bisitation. b. m.e.

Visitatio B[irgen] Maria

yn tzonyabi

yn tzonyabi

b….3

 

yn tzinbi

yn tzinbi

c….4

 

yn thihui

yn thihui

d….5

 

yni xotzini

yni xotzini

e….6

 

yni chini

yni chini

f….7

 

yn yabin (N)

yniabin

g….8

 

yn thaniri

yn thaniri

A….9

 

yno Don

yno Don

b….10

 

yn ye Ebi

ynie Ebi

c….11

 

yne ttuni

yne ttuni

d….12

 

yni beOri

yni Beori

e….13

 

yni thaâti

yni thaâti

f….14

Sanbonabetora

Bonaventura Ep.

yn bani

yn Bani

g….15

ynis cäthotohui

Ynis cathotohui

yn xichari

yn xichari

A….16

 

yn chini

yn chini

b….17

 

yn rini

yn rini

c….18

 

yn pari

yn pari

d….19

 

yn chon (negro)

yn Chon

e….20

 

yn thahui

yn thahui

f….21

 

yn tzini

yn tzini

 

g….22

Maria Magdalena

Maria Magdalena

yn tzonyabi

yn tzoniabi

A….23

 

yn tzinbin (N)

yn tzinbi

b….24

vigillia
Vigilia

yn thihui

yn thihui

c….25

Sanctiacon apostoll

Jacobi Apost[ol].

yni xotzini

yni xotzini

d….26

sancta ane

S[ant]a Anna

yni chini

yni chini

e….27

 

yn yabin (N)

ynyabin

f….28

 

yn thaniri

yn thaniri

g….29

 

yno Don

yno Don

A….30

 

yn ye Ebin

yn ye Ebin

b….31

 

yne ttuni

ynettuni

D. AUGUSTUS XXXI

c….1

 

yn beOri

yn beori

d….2

 

yn thaâti

yn thaâti

e….3

 

yn bani

yn bani

f….4

dominici  ymattatohui

ymatatohui

yn xichari

yn xichari

g….5

 

yn chini

yn chini

A….6

traficonration domini

Transfiguratio D[o]meni

yn rini

yn rini

b….7

 

yn pari

yn pari

c….8

 

yn chon

yn Chon

d….9

vigillia
Vigilia

yn thahui

yn thahui

e….10

llaureti martiris

Laurentii Mart[yr].

yn tzini

yn tzini

f….11

 

yn tzôyabi

yn tzonyabi

g….12

santa glara virgen

Clara Virg[en]

yn tzinbi

yn tzinbi

A….13

 

yn thihui

yn thihui

b….14

vigillia
Vigilia

yni xotzini

yni xotzini

c….15

Assuption b. m.e.

Assumptio B[irgen] Maria

yni chini

yni chini

d….16

Sanrogue confessor

Roch[e]. Conf[esor]

yn yabin

yniabin

e….17

 

yn thaniri

yn thaniri

f….18

 

yno Don

yno Don

g….19

San luys obispo

Ludovici Episcop[al]

yn ye Ebin

ynie Ebin

A….20

Sã bennardo abbad

Bernardi Ab[ad]

yne ttuni

ynettuni

b….21

 

yn beori

yn beori

c….22

 

yn thaâti

yn thaanti

d….23

vigillia
Vigilia

Yn bani

Yn Bani

e….24

Bartholomei apostoll   ytzbachaa

Ytzbachaa

yn xichari

yn xichari

f….25

luys rey de francia

Ludovici Reg.

yn chini

yn chini

g….26

 

yn rini

yn rini

A….27

 

yn pari

yn pari

b….28

Agustini ebiscobi cofesuris

Augustini Ep. et Conf[esor]

yn Chon (negro)

yn Chon

c….29

 

yn thahui

yn thahui

d….30

 

yn tzini

yn tzini

e….31

 

yn tzonyabin

yn tzoniabin

D. SETIEBRE XXX

f….1

 

yn tzinbi

yn tzinbi

g….2

San antonio martyr

Antonii Mart[yr]

yn thihui (?)

yn thihui

A….3

 

yni xotzini

yni xotzini

b….4

Santo mose cofesor

S. Mose Confesor

yni chini

yni chinii

c….5

 

yn yabin

yniabin

d….6

 

yn  thaniri

yn  thaniri

e….7

 

yno Don

yno Don

f….8

Natibitas b. m.e.

Nativ[idad] B[irgen] Maria

yn ye Ebin

yn ye Ebin

g….9

San gregorio martyr

S. Gregorio Mart[yr]

yn ettuni

yn ettuni

A….10

Nicolay de toletine

Nicolai de Tolentino

yn beOri

yn beori

b….11

 

yni thaâti

yni thaâti

c….12

San maximiano episco

Maximiniani Epis[copal]

yn bani (?)

yn Bani

d….13

yn thoxiqui

Yn Thoxigui

yni xichari

yn xichari

e….14

Exaltacion de sn. Xis

Exaltat[io]. S. Crucis

yn chini

yn chini

f….15

 

yn rini

yn rini

g….16

 

yn pari

yn pari

A….17

 

yn Chon

yn Chon

b….18

 

yn thahui

yn thahui

c….19

 

yn tzini

yn tzini

d….20

vigillia
Vigilia

yn tzôyabi

yn tzonyabi

e….21

Mathei Apostoll

Mathei Ap[ostol]

yn tzinbi

yn tzinbi

f….22

 

yn thihui

yn thihui

g….23

 

yni xotzini

yni xotzini

A….24

 

yni chini

yni chini

b….25

 

yn yabin

yniabin

c….26

San cipriano y Justina

S[an] Cipriano y Justina

yn thaniri

yn thaniri

d….27

sn exuperio arzo. de tolosa

S[an] Exuperio Arz[obis]po de Tolosa

yno Don

yno Don

e….28

San cosme y san Damian

S[antos] Cosme y Damian

ynye Ebin

ynie ebin

f….29

Michaellis archiangelli

Michaelis Arch[angel]

yne ttuni

yne ttuni

g….30

Hieronymi

Hieronimi

yn beOri

yn beori

OCTOBRE XXXI

A….1

 

yni thaâti

yni thaâti

b….2

 

yn bani

yn bani

c….3

yn Thaxigui

Yn Thaxigui

yn xichari

yn xichari

d….4

Francisci confesuris
Francisci Conf[esor]

yn chini

yn chini

e….5

 

yn rini

yn rini

f….6

 

yn pari

yn pari

g….7

 

yn chon

yn Chon

A….8

 

yn thahui

yn thahui

b….9

 

yn tzinin (N)

yn tzinin

c….10

 

yn tzoyabi

yn tzoyabi

d….11

 

yn tzinbi

yn tzinbi

e….12

 

yn thihui

yn thihui

f….13

 

yni xotzini

yni xotzini

g….14

 

yni chini

yni chini

A….15

 

yn yabin (N)

yn iabin

b….16

 

yn thaniri

yn thaniri

c….17

 

ynoh tho  (TH)

ynoh tho (sic)

d….18

Luca Evangelista (borroso)

Luca Evang[elista]

yn yebin

ynie ebin

e….19

 

yne ttuni

yne ttuni

f….20

 

yn be oori

yn beori

g….21

 

yn thaâti

yn thaâti

A….22

 

yn bani

yn bani

b….23

yn thechagui

Yn Thechagui

yn xichari

yn xichari

c….24

 

yn chini

yn chini

d….25

 

yn rini

yn rini

e….26

 

yn pari

yn pari

f….27

vigillia
Vigilia

yn chon

yn Chon

g….28

gimonis & Jude

Simonis et Juda Ap[ostoles]

yn thahui

yn thahui

A….29

 

yn tzini

yn tzini

b….30

 

yn tzonyabi

yn tzoniabi

c….31

vigillia
Vigilia

yn tzinbin (N)

yn tzinbin

NOVIĒBRE XXX

d….1

festo oniom santorom

In festo omnium S[antor]um

yn thihui

yn thihui

e….2

 

yn Sotzini

yni xotzini

f….3

 

yni chini

yni chini

g….4

 

yn yabin (N)

yniabin

A….5

 

yn thaniri

yn thaniri

b….6

 

ynoh tho

ynoh tho (sic)

c….7

 

yn yeebi

yn ye ebi

d….8

 

yne ttuni

yne ttuni

e….9

 

yn beoori

yn beori

f….10

 

yn thaâti

yn thaanti

g….11

martini episcopi cofesol

Martini Ep[iscopal]

yn bani

yn Bani

A….12

sãtiagon      yn thechotahui

S. Diego      Yn Techotahui

yn xichari

yn xic[h]ari

b….13

 

yn chini

yn chini

c….14

 

yn rini

yn rini

d….15

 

yn pAri

yn pari

e….16

 

yn chon

yn Chon

f….17

 

yn thahui

yn thahui

g….18

 

yn tzini

yn tzini

A….19

 

yn tzonyabi

yn tzonyabi

b….20

 

yn tzinbi

yn tzinbi

c….21

 

yn thihui

yn thihui

d….22

 

yni xotzini

yni xotzini

e….23

 

yni chini

yni chini

f….24

 

yn yabin (N)

yniabin

g….25

catherine birginis & martir

Catherina Virg[en] et Mart[yr]

yn thaniri

yn thaniri

A….26

 

ynoh tho

ynoh tho

b….27

 

ynye êbin (N)

ynie ebin

c….28

 

yne ttuni

yne ttuni

d….29

vifillia
Vigilia

yn beoori

yn beoori

e….30

andre a Apostol

Andres Ap[ostol]

yn thaâti

yn thaâti

DECIENBRE XXXI

f….1

 

yn bani

yn bani

g….2

yn teyabihitzin

Yn Teyabihitzin

yn xichari

yn xichari

A….3

 

yn chini

yn chini

b….4

 

yn Rini

yn rini

c….5

 

yn pAri

yn pari

d….6

 

yn chon

yn Chon

e….7

 

yn thahui

yn thahui

f….8

conceptio b. M.e.

Conceptio B[irgen] Maria

yn tzini

yn tzini

g….9

 

yn tzonyabi

yn tzonyabi

A….10

 

yn tzinbin (N)

yn tzinbin

b….11

 

yn thihui

yn thihui

c….12

 

yni xotzini

yni xotzini

d….13

Lucie bir. & M. s.

Lucia Virg[en] et Mart[yr]

yni chinin (N)

yni chinin

e….14

 

yn yabin (N)

yniabin

f….15

 

yn thaniri

yn thaniri

g….16

 

ynoh tho

ynoh tho

A….17

 

yn yabin [error]

ynie ebin

b….18

expectatiom

Expectacion

yne ttuni

yne ttuni

c….19

 

yn beoori

yn beoori (sic)

 

d….20

vigillia

Vigilia

yn thaâti

yn thaâti

e….21

tome Apostoli

Thome Apost[ol]

yn bAni

yn Bani

f….22

yn thaxitohui

Yn Thaxitohui

yn xichari

yn xichari

g….23

 

yn chini

yn chini

A….24

Vigilia

Bigillia

yn Rini

yn rini

b….25

natibitas d[ome]ni nv[estro](?)

Nativit[as] D[o]m[e]ni. nostri

yn pAri

yn pari

c….26

sancte stephani

S[an] Stephani

yn chon

yn Chon

d….27

Juãnis apostol

Joannis Apost[ol]

yn thahui

yn thahui

e….28

ss Innocentioni

SS. Inocentium

yn tzini

yn tzini

f…..29

 

yn tzonyabi

yn tzonyabin

g….30

 

yn tzinbin

yn tzinbin

A….31

silbestri

Silvestri

yn thihui

yn thihui

 

¿Por qué el calendario empieza el 22 de marzo?

Preguntamos acerca del porqué el calendario empieza con la fecha del 22 de marzo. Probablemente en México, especialmente en la iglesia, el calendario juliano estaba vigente y todavía no se adoptaba el calendario gregoriano. El calendario juliano agregó 90  días para corregir los errores anteriores, de tal manera que el 1º. de enero en el año 45 a. C. acontecía a mediados de marzo.

Sin embargo, encontré en el documento 381 dos lugares en donde hay esquemas del calendario, dando los nombres de los santos para cada mes, y éstos empiezan en enero. El calendario gregoriano estableció el principio del año en el 1º. de enero. La mayoría de los estados católicos adoptaron el nuevo calendario antes del 1687. Gran Bretaña y sus colonias no lo adoptaron hasta 1750. Las fojas 028, 046 y 047, en que el año empieza en enero, implican que el documento 381 es posterior al año 1687.

Posiblemente, los autores del calendario matlatzinca lo empezaron según el calendario juliano, pero siguieron los dias y meses del calendario gregoriano.

Siempre existe la posibilidad de que los autores empezaron el calendario en enero, pero posteriormente las hojas antes del 22 de marzo se perdieron.

En el cuadro 4, entre paréntesis se encuentra la letra y el número del día en que aparece en el calendario matlatzinca. Todos los santos en el esquema estan en el calendario matlatzinca, pero éste tiene 17 santos más.

Cuadro 4.  Esquemas del año que empiezan en enero

¥¥ Enero          à        31

            circosision

            Efifinion – Visilia

            Sophia & Sebastian

¥¥  Febrero       à        28

            porificación

            mathie apostol – Visilia

¥¥  D. marçon   à        31

            Agelis costotis

            thome de aquino

            Juseph cofessull

            anuçiacion (g25 de marzo)

¥¥ aprill                        à        30

            marcineuãseligto (c25 de abril)

¥¥  De mayos   à        31

            philiphi & Jacobi apostol (b1 de mayo)

            becion Sata cruz (d3 de mayo)

¥¥  De Junius   à        30

            bernabe apostoli (b5 de junio)

            natibitas San Jua – Visilia (g24)

            petri & paoli apostoli (e29)

¥¥   De Julius   à        31

            bisitacion (A-2 de julio)

            Sanbonabetora (f14)

            maria mathalena (g22)

            Santiaco Apostol – Visilia (c25)

            Santana (d26)

¥¥  augustos    à        31

      Dominici (f4 de agosto)

      Trasficoraçion (A6)

       laureti martiris – Visilia (e10)

       assuptio – Visilia (c15)

       bartholumei apostol – Visilia (e24)

       augustini cofesuris (b28)

¥¥  setiebre                  à        30

            nathibitas (f8 de septiembre)

            nicolay de tolatino (A10)

            mathey apostol – Visilia (e21)

            michaelis (f29)

            sa Seronimo (g30)

¥¥  octobre                   à        31

            françiçi cofesuris (d4 de octubre)

            lucē ebaselista (d18)

            gimonis – Visilia (g 8)

 

¥¥  nobiebre                   à      30

            San toro – Visilia (d1 de nov.)

            Martini cofesul (g11)

            Santieco (A12)

            Catherine (g25)

            atres apostol – Visilia (e30)

¥¥  Deciebre                 à        31

            concepcion (f8 de diciembre)

            lucie (d13)

            espectacion (b8)

            thome apostol Visilia (e21)

            nabitat – Visilia (b25)

La señal de la cruz y el padre nuestro       

El documento 381 contiene, en las fojas 16-17, una traducción al matlatzinca de la Señal de la Cruz y del Padrenuestro en la columna derecha que corresponden a las versiones en náhuatl en la izquierda. El Ave María en la versión náhuatl aparece en la columna de la izquierda, pero la columna a la derecha está en blanco, por una razón desconocida.

La señal de la Cruz

Las palabras de la Señal de la cruz en español son: “Por la señal de la Santa Cruz, de nuestros enemigos líbranos, Señor Dios nuestro. En el nombre del Padre y del Hijo y del Espíritu Santo. Amén, Jesús.”  La versión en náhuatl en el doc. 381 tiene unos cambios de sintaxis que se reproducen en la versión en matlatzinca y muestran que el náhuatl sirvió de modelo. Véase el cuadro 5.

Cuadro 5.  La señal de la cruz en náhuatl y matlatzinca

Náhuatl

“significado”

Matlatzinca

Totacuioc

nuestro señor

capittumogui

Dios

Dios

cagui Dios

maypampa

por medio

thapinhita

yn machio

la señal

ynhi nechi

cruz U

cruz

yn cruz U

xi-tech-mo-ma-quixti-lli

líbranos

ticahecontzingui

yn inhuicpa

 

 

yn to-yao-hua

nuestros enemigos

yne bottu-ohui

Ni nomachiotzin

 

quitotenechi

ycay min-toca-tzin

el nombre de

ymottâni to yoo

yn te tta-tzin

el padre (pos. general)

yn hue taa

yhuan

y

yn mottâhui “por causa de”

te-pil-tzin

el hijo (pos. general)

yn hue rihui

yhuan

y

yn mottâhui “por causa de”

y Spirito Sancto

el espíritu santo

yni Sprido Sancto

ma yn mo-chihua-n[1]

amén

pitarega te-hahui

El hecho de que la columna para matlatzinca quedó en blanco para el Ave María, muestra claramente el intento de obtener la versión matlatzinca del catecismo entero, intento que no fue realizado.

     Se sabe que el náhuatl era lengua franca aun en tiempos de la Colonia y que muchos de los frailes aprendieron primero el náhuatl y después la lengua local por medio de intérpretes bilingües. Pero en nuestro documento 381 no son los frailes, sino algunas personas con un nivel de preparación medio quienes tomaron la decisión de traducir versiones matlatzincas del catecismo, y de anotar el calendario matlatzinca y compaginarlo con el calendario de la iglesia y los días de los santos.

EL PADRENUESTRO

“Padre nuestro, que estás en los cielos, Santificado sea tu nombre. Vénganos tu reino, hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. El pan nuestro de cada día dánoslo hoy. Y perdónanos nuestras deudas así como nosotros perdonamos a nuestros deudores. No nos dejes caer en tentación, mas líbranos de mal. Amén.”

En el cuadro 6, la versión española literal del náhuatl es mía.

Cuadro 6. El Padrenuestro en náhuatl y en matlatzinca.

Yzcatqui

ycuepca

yn pater noster

quinhiy

ynhi pimhi

ynpaternoster

Mexicano
con cortes morológicos

Español literal para el mexicano

Matlatzinca

To-ta-tzi-ne

Nuestro padre

can bottu-ta-guih

yn ilhuicac

en los cielos

yn pinyti-n

yn ti-mo-yetz-tica

estás

yn quin he chori

ma yecte ne huallo

que sea santificado

tharehe ma bo tho

y mo-toca-tzin

tu nombre

yni tho yuu-m

ma hualauh

que venga

thaphari

yn mo-tlahtocayo-tzin

tu reino

yni tho muu-m

Ma-chihua-llo

que se haga

tharehe the hahui

yn tlaltic-pac

en la tierra

yn ho nhi hanhi

yn ti-c-mo-nequi-ltia

lo que tú quieres

yn quitho he nahui

y muh chihua-lo

como se hace

yn puzca te hahui

yn ilhuicac

los cielos

yn piyti-n

auh yn axcan

aquí también

 

Ma xi-tech-mo-maqui-li

dános

ri he pa-câbi

yn to tlaxcal

nuestro pan

yn bottu mehui

yn mo moztlac

diario ?

yn ra motza-n

yn to-tech-mo-nequi

lo que es necesario para nosotros

yn mo te na-gabi

Ma xi-tech-mo-popolhui-lili

Perdónanos

ri-he-mohri-gabi

yn to tlatlacol

nuestro pecado

yn botô bochochi

yn muh ti-qui-popolhuia

como perdonamos

yn pugâtho ca mihrichâ

yn tech-tlatlacolhuia

los que pecaron contra nosotros

yn romatho chorixyagui

ma ca mo xi-tech-motlalcahuili

no nos dejes

noxiri hachayechi-gâbi

inic amo ypan ti-huetzi-z-que

que no caigamos

yn axi puca cue ca ta tzi-n

yn te neyeye coltiliztli

en tentación

 

Ma xi tech momoquixtili

que nos libre

ri ccongigabi

yni huiopan

de ese lugar

 

yn amo quali

el no bueno

yn axi mo tohui

Ma y mochuihuan

que se haga

pi tu rehe ca te hahui

 

Observaciones sobre la traducción del padrenuestro:

Está basada en la versión náhuatl. He tratado de hacer una traducción literal de ésta para mostrar los elementos paralelos en la versión matlatzinca. Por ejemplo, el náhuatl usa el sufijo reverencial –tzin cada vez que es propio; el matlatzinca usa el prefijo (proclítico) correspondiente.

La versión náhuatl también usa construcciones reverenciales para los verbos que piden que Dios haga algo.

¿Por qué en la primera parte del siglo XIII fue considerado necesario obtener la oración Padre Nuestro en el matlatzinca? ¿Qué había pasado con las versiones anteriores, como la que menciona el padre Basalenque? ¿Qué antecedentes tenían los nahuas que hicieron las investigaciones? ¿Será posible que fueron entre los primeros frailes indígenas? ¿Eran bilingües en matlatzinca y náhuatl?

La sección “como nosotros perdonamos a nuestros deudores” presenta problemas en la traducción.

La sección “no nos dejes caer en tentación, más líbranos del mal” presenta problemas en la traducción.

Para el análisis del texto en matlatzinca consulté el diccionario de Basalenque (1640) y el de Castro (1557 ms.). También consulté la gramática de Basalenque, que tiene algunas lagunas. Mis propias notas sobre la gramática del matlatzinca (1966 ms; recientamente capturado en un documento en Word) fueron útiles para entender las partículas gramaticales. Sin embargo, quedan algunas dudas para traducirlo totalmente.


 

Cuadro 7.  Análisis del Padrenuestro en Matlatzinca.

Nuestro padre

can bottu-ta-guih
Vocativo nuestro-padre-tú

ca “vocativo”; bottu “nuestro”; ta “padre”; =ki “tú”

en los cielos

yn pi-yti-n

ART LOC-cielo

pi- “locativo general” C “cielo” yny-yty

estás

yn quin he chori

ART tú EST sentado

qui- “2a pers. presente”; chori “estar (sentado)”; he- “prefijo estativo”; C “sentarse” quito chory; “sentado” qui chory

que sea santificado

tha-re-he ma bo tho

FUT REFL EST TR santo

ta- “futuro 3a. pers.”
re- “reflexivo” he- “estativo”
bu- “transitivo 1a pers. pl.
C “santa cosa” qui-thovy

tu nombre

yni tho yuu-m

ART REV nombre

to “reverencial”
hyu “nombre”
C yn yhoo “nombre”

que venga

tha-phari

FUT venir

ta- “futuro 3a pers.”; pari “venir”
C “venir” qui ta paryy

tu reino

yni tho muu-m

ART REV señor

to “reverencial”; mhu “señor”
C “reyno” yni maa mho-neeta

que se haga

tha-re-he the hahui

FUT REFL EST hacer

ta “futuro, 3a pers.”; høwi “hacer”
C “hazer” qui to te haghui

en la tierra

yn ho nhi hanhi

ART SEC aquí tierra

ni “aquí”; ho “secuencia”; hami “tierra”
C “tierra” yn hagmy

lo que tú quieres

yn qui-tho he nahui

ART tú REV INTR querer

in “article”; ki- “2a pers. present”; to- “reverential”; he “intransitivo”; nawi “querer”
C “voluntad razonable” yny nha-neeta

como se hace

yn puzca te hahui

ART como INTR hacer

te “intransitivo”
høwi “hacer”
C “hazer” qui to te haghui

en los cielos
aquí también

yn piyti-n

ART LOC-cielo

pi “en”; iti “cielo”
C “cielo” yny-yty

dános

ri he pa-câ-bi

IMP EST dar nos APL

ri “2a. pers. imperative”; pari “dar”; -ka(ki) “1a. pers. -bi “aplicativo”
B “dar algo” qui tu tu pari

nuestro pan

yn bottu mehui

ART nuestro pan (tortilla)

bottu “1a. pl. posesor”; mhe “tortilla”

B “pan” in mehui; C yn mhehui

diario ?

yn ra motza-n

ART ? mañana

ra  ;  mutsa “mañana”

B “mañana, parte del día” mutza

lo que es necesario para nosotros

yn mo te na-ga-bi

ART ? REFL necesario-nos-APL

mo   ; te “reflexivo”; nawi “querer, ser necesario”; ka “1a. pers.”; -bi “aplicativo”

Perdónanos

ri-he-mohri-ga-bi

IMP REV perdonar-nos-APL

ri- “imperativo”; he- (‹ ho +te?) “reverencial”; møhøri “perdonar”; gabi (como arriba)
C “perdona” qui to be mahadi-ta

nuestro pecado

yn botô bochochi

ART nuestro pecado

bot’u “nuestro”
bu-chochi “pecado”
B “pecado” in bu-chochi

como perdonamos

yn pugâtho ca mihrichâ

ART como 

puzca “como”
C “perdona” qui to be mahadi-ta

los que pecaron contra nosotros

yn ro-ma-tho chorixyagui

ART 3aPl Pret

ro “3a pers. pl.”; ma “pretérito remoto”;

no nos dejes

noxi-ri hacha-yechi-gâbi
NEG IMP ? dejar nos APL

xi “negativo”; ri- “imperativo”; hacha  ? ; hyechi “dejar”; gabi “a nosotros”

que no caigamos

yn axi puca cue ca ta tzi-n

axi “negativo”

en tentación

 

 

que nos libre

ri ccon-gigabi

IMP ? librar nos APL

ri- imperativo”; hitzi “librar”
gabi “a nosotros”
C “librar de peligros” qui tu tu quihhigtzi

de ese lugar

 

 

el no bueno

yn axi mo tohui

ART no bueno

axi “negativo”; mo  
thowi “bueno”
C “mal” yn axi nitho

que se haga

pi tu re-he ca te hahui
LOC SUBJ REFL EST hacer

pi “en”; høwi “hacer”

 

Comparación con la versión en la Colección Polidiómica

La versión en náhuatl (mexicano) es muy similar a la citada en la Colección Polidiómica Mexicana, que contiene La Oración Dominical (1888). Hay unas diferencias menores. La versión matlatzinca en aquella publicación ha de ser más temprano que la del Documento 381, porque la palabra para “tierra” es hami, con [m] entrevocales, pero en el 381 es hanhi con [n]. No se sabe si la versión de la Colección Polidiómica es de Andrés de Castro, de Diego de Basalenque, o de otro. Basalenque se refiere al Padre Nuestro en su gramática para algunos ejemplos. La versión en Pimentel parece ser la de Basalenque.


 

Cuadro 8.  Comparación con la versión en la Colección polidiómica.

 

Documento 381

Colección Polidiómica Mexicana

Nuestro padre

can bottu-ta-guih

Cabotuntanqui,

en los cielos

yn pi-yti-n

Quizhe chori ypiytiy,

estás

yn quin he chori

 

que sea santificado

tha-re-he ma bo tho

tharehete meyuh buttovi

tu nombre

yni tho yuu-m

ynituyuh

que venga

tha-phari

puenih

tu reino

yni tho muu-m

ttubeye botinita

que se haga

tha-re-he the hahui

tharehetevy

en la tierra

yn ho nhi hanhi

Inuni hami

lo que tú quieres

yn qui-tho he nahui

ynquituhenavi

como se hace

yn puzca te hahui

ypusca hetehevi

los cielos

yn piyti-n

ypiytiy

aquí también

 

 

dános

ri he pa-câ-bi

achij ripah quehbi

nuestro pan

yn bottu mehui

ynboty mevi

diario ?

yn ra motza-n

yndahmutze,

lo que es necesario para nosotros

yn mo te na-ga-bi

yncatutenabi botinita.

Perdónanos

ri-he-mohri-ga-bi

Dihemindiquebi

nuestro pecado

yn botô bochochi

ynbotu buchochi. U1.

como perdonamos

yn pugâtho ca mihrichâ

Inbotu Vehbineeta

los que pecaron contra nosotros

yn ro-ma-tho chorixyagui

ymupuehntucahmidi yntoretavy U1 indori Vebiqh botinita.

no nos dejes

noxi-ri hacha-yechi-gâbi

nuximencarihechi qhbi

que no caigamos

yn axi puca cue ca ta tzi-n

muhedihedanita qhbi pinita

en tentación

 

Ynbuti.

que nos libre

ri ccon-gigabi

 

de ese lugar

 

 

el no bueno

yn axi mo tohui

 

que se haga

pi tu re-he ca te hahui

Pithareca tevi. Jesús.
(Se habla en el Estado de México.)

 

Comparación con la version en Pimentel

Francisco Pimentel (1903) contiene una presentación del padrenuestro en matlatzinca en las páginas 158-162. El cuadro 9 compagina las dos versiones. Me parece que es la versión de Basalenque. En la comparación se puede observar que la del documento 381 se ha adaptado a la oración en náhuatl.

Cuadro 9. Comparación con la versión en Pimentel

 

Documento 381

Pimentel (de Basalenque)

Nuestro padre

can bottu-ta-guih

Vocativo nuestro-padre-tú

Kabotutanki

Padre nuestro

en los cielos

yn pi-yti-n

ART LOC-cielo

kishechori

(que) estás arriba

estás

yn quin he chori

ART tú EST sentado

ypiytiy

en (el) cielo

que sea santificado

tha-re-he ma bo tho

FUT REFL EST TR santo

tharehetemeyuhbutohui

sanctificado sea

tu nombre

yni tho yuu-m

ART REV nombre

inituyuh

tu nombre

que venga

tha-phari

FUT venir

tapue

venga

tu reino

yni tho muu-m

ART REV señor

nitubeye

tu reino

que se haga

tha-re-he the hahui

FUT REFL EST hacer

tharetehehui

hágase

en la tierra

yn ho nhi hanhi

ART SEC aquí tierra

inunihami

sobre (la) tierra

lo que tú quieres

yn qui-tho he nahui

ART tú REV INTR querer

inkituhenahui

tu voluntad

como se hace

yn puzca te hahui

ART como INTR hacer

ipuzka hetehehui

como   se hace

los cielos

yn piyti-n

ART LOC-cielo

ypiytiy

en (el) cielo

aquí también

 

Achii

ahora

dános

ri he pa-câ-bi

IMP EST dar nos APL

ripahkehbi

danos

nuestro pan

yn bottu mehui

ART nuestro pan (tortilla)

inbotumehui

(el) pan nuestro

diario ?

yn ra motza-n

ART ? mañana

indahmutze

(de) cada día

lo que es necesario para nosotros

yn mo te na-ga-bi

ART ? REFL necesario-nos-APL

 

Perdónanos

ri-he-mohri-ga-bi

IMP REV perdonar-nos-APL

dihemindikebi

perdónanos

nuestro pecado

yn botô bochochi

ART nuestro pecado

inbotubuchochi

nuestros pecados

como perdonamos

yn pugâtho ca mihrichâ

ART como 

pukuehentukahmindi

como perdonamos

los que pecaron contra nosotros

yn ro-ma-tho chorixyagui

ART 3aPl Pret

indorihuebikeh

(a) nuestros deudores

no nos dejes

noxi-ri hacha-yechi-gâbi

NEG IMP ? dejar nos APL

nuximenkarihechi

no dejes caer

que no caigamos

yn axi puca cue ca ta tzi-n

kehbi

nos

en tentación

 

 

que nos libre

ri ccon-gigabi

IMP ? librar nos APL

muhe dihedanita kehbi

y         libra          nos

de ese lugar

 

pinita

de

el no bueno

yn axi mo tohui

ART no bueno

inbuti

mal

que se haga

pi tu re-he ca te hahui
LOC SUBJ REFL EST hacer

 

 

 


Bibliografía relacionada con la lengua matlatzinca.

Acuña: René Acuña, “Calendarios antiguos del altiplano de México y su correlación con los calendarios mayas”, Estudios de Cultura Náhuatl, 12, 1976, pp. 279-314.

Bartholomew: Doris Bartholomew, The Reconstruction of Otopamean (Mexico). A dissertation submitted in candidacy for degree of Doctor of Philosophy, Chicago, Illinois. Department of Linguistics, September, 1965.

Bartholomew: Doris Bartholomew, “Matlatzinca phonology with observations on morphophonemics”, ms., 1966.

Bartholomew: Doris Bartholomew, “Observations on Matlatzinca grammar”, ms., 1970.

Bartholomew: Doris Bartholomew, “The proto Otopamean vowel system and the development of Matlatzinca”, General and Amerindian Ethnolinguistics, In Remebrance of Stanley Newman, eds. Mary Ritchie Key y Henry M. Hoenigswald, Berlin, New York, Mouton de Gruyter, 1989, pp. 345-363.

Bartholomew: Doris Bartholomew, “Reverberaciones de la pérdida de la “h” en la transcripción del matlatzinca en los siglos XVI y XVII”, Scripta Philologica in honorem Juan M. Lope Blanch, III, México, Universidad Nacional Autónoma de México (Filológicas), 1992, pp. 17-37. [Bibliografía más completa para trabajos sobre el matlatzinca.]

Basalenque: Fray Diego de Basalenque, Arte y Vocabulario de la Lengua Matlatzinca vuelto a la castellana (1640), Paleog. María Elena Bribiesca, con un estudio preliminar de Leonardo Manrique, México, Biblioteca Enciclopédica del Estado de México, 1975, 324 pp.

Boturini: Boturini Benaduci, Lorenzo, Idea de una Nueva Historia General de la América Septrional, Primera edición en la colección Sepan Cuantos, Núm. 278 1974, Estudio preliminar por Miguel León Portilla, México, Editorial Porrúa, S. A., 1986.  [Publicado por la`primera vez en Madrid, España, 1746.]

Boturini: Boturini Benaduci, Lorenzo, Señor de la Torre y de Hono, Cronista Real en las Indias, Historia General de la América Septentrional, Historiadores y Cronistas de Indias 8, Edición, estudio, notas y apéndice documental de Manuel Ballesteros Gaibrois, México, Instituto de Investigaciones Históricas, Universidad Nacional Autónoma de México, 1990. [Primera edición, Madrid 1949]

Carrasco: Carrasco Pizana, Pedro, Los Otomíes, Cultura e historia prehispánica de los pueblos mesoamericanos de habla otomiana, México, Universidad Nacional Autónoma de México (HIstoria), 1950. [Cosmogonía pp. 163-195.]

Caso, Alfonso, “Calendario matlatzinca”, Revista Mexicana de Estudios Antropológicas, V. VIII, 1946, pp. 95-107.

Caso, Alfonso, Los Calendarios Prehispánicos, México, UNAM, Instituto de Investigaciones Históricas, 1967.

Castro: Fray Andrés de Castro. Vocabulario Español a Matlatzinca. Escrito en las márgenes de la primera edición del Vocabulario Castellano a Mexicano del fray Alonso de Molina,  1557, paleografeado por Doris Bartholomew. El diccionario de Molina de 1555 con las glosas en matlatzinca se encuentra en el Musem of the American Indian, Nueva York.

Cazés: Daniel Cazés, El pueblo Matlatzinca de San Francisco Oxtotilpan y su lengua, México, Escuela Nacional de Antropología e Historia, 1967, Época 2a., Vol III, No. 2, 119 pp.

Colección Polidiómica Mexicana de la Oración Dominical. México, Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística, 1888.

Colegio de Lenguas y Literaturas Indígenas, Diccionario Matlatzinca-Español, Instituto Mexiquense de Cultura, 1997. Apéndice sobre los fonemas y notas gramaticales de Roberto Escalante Hernández.

Ecker, Lawrence, Códice de Huichapan, paleografía y traducción, Yolanda Lastra y Doris Bartholomew, editorias, México, Universidad Nacional Autónoma de México (Antropológicas), 2001. [Calendario otomí pp. 38-45]

Escalante y Hernández: Roberto Escalante H. y Marciano Hernández, Matlatzinca de San Francisco Oxtotilpan, Estado de México, México, El Colegio de México, Centro de Estudios Lingüísticos y Literarios, 1999, Archivo de lenguas indígenas de México, num. 23. 189 pp.

Escalante: Roberto Escalante Hernández, “Tres artes gramaticales de lenguas otomianas”, Dirección de Lingüística, Instituto Nacional de Antropología e Historia. Manuscrito listo para publicación, pero sin indicación de donde se publicara.

Escalante: Roberto Escalante, “4 siglos de estudios del matlatzinca”, Introducción al Diccionario Matlatzinca-Español de Fray Andrés de Castro, Dirección de Lingüística, Instituto Nacional de Antropología e Historia. ms. 1996. 11 pp.

Escalante: Roberto Escalante, “Etnosemántica matlatzinca (Taxonomías y nomenclatura)”, Otopames. Memoria del Primer Coloquio, Querétaro, 1995. E. Fernando Nava L., compilador. México: Universidad Nacional Autóma de México, Instituto de Investigaciones Antropológicas. 2002, pp. 105-110.

García Castro: René García Castro, Indios, terrritorio y poder en la provincia matlatzinca. La negociación del espacio político de los pueblos otomianos, siglos XV-XVII, Zinacantepec, Estado de México: El Colegio Mexiquense, SC.: Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antroplogía Sociasl: Instituto Nacional de Antropología e Historia, 1999.

García Payón: José García Payón, La zona de Tecáxic-Calixtlahuaca, México, Talleres Gráficos de la Nación, 1936, pp. 90-91. [Edición facsimilar de la de 1936, preparada por Mario Colín, México, Biblioteca Enciclopédia del Estado de México, 1974.]

García Payón, José García Payón, La Zona Arqueológica de Tecaxic-Calixtlahuaca y los Matlatzinccas, Etnología y arqueología, Textos de la seguna parte (del manuscrito inédito, c. 1935), revisados y anotados por Wanda Tommasi de Magrelli y Leonardo Manrique Catañeda, México, Biblioteca Enciclopédica del Estado de México, 1972. [División del tiempo: calendario, pp. 132-175]

Guevara: Fray Miguel de Guevara, “Arte Doctrinal y modo general para aprender la lengua matlatzinca” (1638), Boletín de la Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística, México, Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística, 1863, Tomo IX, pp. 198-252.
[Roberto Escalante preparó una lista de los vocabulos ordenados según la raíz. Tengo una fotocopia de esta lista.]

León: Nicolás León, Los matlatzinca. Boletín del Museo Nacional de México. segunda Época, tomoI, 1903, pp. 57-82.

Pimentel, Francisco.  1903.  Obras completas II.  México: Tipografía Económica.  [Contiene secciones sobre otomi y mazahua; comparaciones entre otomí, mazahua, pirinda (matlatzinca), pame and Jonaz (chichimeco). La presentación del padrenuestro se encuentra en las páginas 158-162.]

Piña Chan: Román Piña Chan, “Acerca de los matlatzincas y su cultura”, Teotenango. El Antiguo Lugar de la Muralla, Toluca, Dirección de Turismo.

Quezada: Noemí Quezada, Los Matlatzincas. Época prehispánica y época colonial hasta 1650, México, Instituto Nacional de Antropología e Historia, 1972, 142 pp.

Quezada: Noemí Quezada, “Fuentes Históricas y Arqueología en la Fundación de Pueblos en el Valle de Toluca”, Expresión Antropológica, Toluca, Instituto Mexiquense de Cultura, julio-septiembre 1990, Año 1, No. 1.

Quezada: Noemí Quezada, “Moviemientos de población en el área matlatzinca”, Estudios de Cultura Otopame, México, Universidad Nacional Autónoma de México, 1998, núm. 1, pp. 170-171.

Quezada: Noemí Quezada, “Familia y grupos matlatzincas siglos XVI-XVII, una aproximación”, Estudios de Cultura Otopame, Instituto de Investigaciones Antropológicas, Universidad Autónoma de México, México, 2000, núm. 2, pp. 97-126.

Ramírez, José Fernando. Calendario matlatzinca, Anales del Museo Nacional de México, 2a. época, tomo 2, 1905. [reproducido en García Payón 1979]

Schuller: Rudolf Schuller, “Los indios matlatzincas y su lengua”, Ethnos, México, Secretaría de Educación Pública, 1925, 3a. Época, tomo I, núm 5, p. 113.

Soustelle: Jacques Soustelle, La Famille Otomi-Pame du Mexique Central, París, Institute d’Ethnologie, 1937. Primera edición en español, traducción de María de los Ángeles Ambriz, La Familia Otomi-Pame del Centro de México, México, Instituto Mexiquense de Cultura y Universidad Autónoma del Estado de México, 1993. [La cuenta de tiempo, pp. 581-593]

Valiñas: Leopoldo Valiñas, “El matlatzinca y el ocuilteco, ¿eran ya lenguas distintas en el siglo XVI?, Estudios de Cultura Otopame, Instituto de Investigaciones Antropológicas, Universidad Autónoma de México, México, 2000, núm. 2, pp. 73-96.

Veytia: Fernández de Echevarría y Veytia, Mariano, Los calendarios mexicanos, México, Imprenta y Taller de Fotograbado del Museo Nacional, México, 1907.

Weitlaner: Roberto Weitlaner, “Proto-Otomi-Matlatzinca: Reconstrucción del Proto-Otomí III”, Memorias del Congreso Científico Mexicano, México, Universidad Nacional Autónoma de México, 1953, columen XII, pp. 199-206.

 



[1] La n final en “amén” no debe estar aquí. Puede se una indicación de la variante del náhuatl o del fenómeno general de la nasalización.


 
Facsimilar Paleografía Traducción